Тематическая рубрика продолжает знакомить читателей с книгой Евгения Модестовича Чапыева «Ономастика Горного Алтая» (Чапыев, Е.М. Туулу Алтайдыҥ ономастиказы / Е. М. Чапыев; редактор Б. Телесов. - Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1991. - 60 с.; - Текст на алтайском языке).
Девизом этого выпуска стали слова академика Д.С. Лихачева: «Каждый человек обязан знать, среди какой красоты и каких нравственных ценностей он живет».
Одной из главных нравственных ценностей алтайцев является уважение к родной земле, к месту, где человек появился на свет.
ТӦРӦЛ ЈЕРИҤДИ БИЛ!
Улу Тӧрӧлин сӱӱйтени бойыныҥ чыккан, ӧскӧн лӧ јуртаган јерин сӱӱйтенинеҥ башталып јат. Оныҥ учун кажы ла кижи бойыныҥ јериниҥ историязын билерине јилбиркейт. Бойыныҥ облазында, аймагында ла јуртында јерлердиҥ (туулардыҥ, јалаҥдардыҥ, ӧзӧктӧрдиҥ, кобы-јиктердиҥ ле суулардыҥ) аттарын билери јилбӱлӱ. Олордыҥ кажызында ла бойыныҥ ады-чабы болотон јаҥду.
Лексикологияда јерлердиҥ аттарын шиҥдеери бӧликти топонимика деп айдар. Бистиҥ областьтыҥ топонимиказыныҥ баштапкы сӧзлиги кепке базылып чыкты. Оныҥ авторы О.Т.Молчанова элбек шиҥжӱ ӧткӱрген, бу суракты научный јанынаҥ тереҥ шӱӱлтелӱ кӧрӱп, биске сӱрекей керектӱ ле тузалу иш бӱдӱрген.
Кезик јерлердиҥ аттары бу сӧзликке кирбеген деп, автор бойыныҥ кире сӧзинде бичиген. Олордыҥ сӧзликке кийдирбеген шылтагы база кӧргӱзилген. Бу јанынаҥ автордыҥ шӱӱлтезин јарадарга келижет. Је бир кезек јерлердиҥ аттары јеткил јарталбаган эмезе чат јастыра деп билдирет.
Ол сӧзликке кирбеген јерлердиҥ аттары керегинде бу статьяда бичилип јат. Оныла коштой јетире јарталбаган ас тоолу јерлердиҥ аттары керегинде база кыскарта бичип ийсе кайдар деп, ченежерге келишти.
Абай деп атту јерлер кӧп. Ончозы чын бичилген, је Чой аймакта, Абай деп јер Авай деп азыйдаҥ бери јастыра бичилип калган. Оноҥ улам сӧзликте бойыныҥ јеринде бичилбеген. Оҥдой аймакта Абай-Кобы деп јер бичилбей артып калган эмтир.
Ада деп сӧстӧҥ он кирези јерлер тоозында Адаган деп туу Ада-Каан деп бичилген. Бу аттыҥ экинчи бӧлӱги каан деп сӧстӧҥ эмес, јебрен тӱрк тилде кан деп, килемјинин ле байлыктыҥ бӱдӱп чыгатан јери деген сӧстӧҥ бӱткен ийне.
Чындап та, бу туу Эликманар ла Чой деп јерлердиҥ эҥ байлык, аҥдап аргаданган улустыҥ ижемјизи болгон, олорго аҥ-куш ла байлык берген туу ийне.
Ай деп сӧстӧҥ бӱткен кӧп толу аттар база чын бичилген. Је Ай-Кулак (эмди Айгулак) деп бичилип турган јер чын да бичилсе, кичинек кулак дегени деп јарталган. Чынынча болзо, ол јаан кулак дегени болуп јат. Мыны јартаарга, азыйгы кеп сӧстӧрдӧ мынайда айдылганын шӱӱп кӧрӧли: «Ай кулагы тыҥдабаган, ала кӧзи (ӧлӧ кӧзи) ајарбаган». Јаан кулакту кижини шоодып, мынайда айдатан: «Аттыҥ јалмажында ай таҥма чылап, јаан кулагы јаагына јапшынып калган». Чындап та, ай таҥма кижиниҥ кулагына тӱҥей кӧрӱнер. Ай кулагы таҥкар (тӱлей) дегени ай таҥмадый кулак дегени болгодый. Ай-кулак деп адалганы ай таҥмадый кулак ошкош дегени.
Айалу деп ӧзӧк сӧзликте јок. Кан-Ооозы аймактагы јер.
Андис деп јердин чын ады Анја айазы. Анја деп атту кижи айа тургузатан болгон, оныҥ учун ол јер анайда адалган.
Барсугин деп јер озодоҥ бери јастыра бичилип калган. Онын чын ады Борсокон. Майман сӧӧктӱ Боор деп кижи корголјынга огош кумак кожуп, кӧҥдӧй мылтыкка октор эткен. Оноҥ улам ол јерди Боор (ок соккон) јер деп адаган. Ондый октор эткен јерлер Борсокон деп атту болуп калды.
Јайдак деп бийик туу кыргыс тилдеҥ келген эмес, ол алтай тилде бар сӧс јайдак атка тӱҥей кырлу туны анайда адаган.
Јибелӱ деп тууныҥ чын ады Јебелӱ.
Јалмонки деп туу бӧрӱктиҥ јалаазына тӱҥей кӧрӱнетен, онойып јалааланып тӱшкен мӧҥкӱ карлу туу Јала-мӧҥки деп адалган.
Јарчылу деп јердиҥ чын ады Јарчаалу: Јарчага агашту, јарып койгон агаштарлу јер дегени.
Јӱгӱрӱк деп атту туу, суулар ла јурттар азыйдаҥ бери јастыра адалып калган. Олордыҥ чын ады Тӧгӧрик. Кӧксуу-Ооозы, Оҥдой ло Кан-Оозы аймактардыҥ ортозында бийик тууныҥ чын ады - Тӧгӧрик. Азыйда бу туу эки атту – моҥол тилде Тӱгерик, алтайлап айтса Тегерик деп адалган. Табынча Тӧгӧрик деп адалып калган. Оныҥ эн бийигиле бир јери Тегерик-Чиби, оныҥ бир коли Тегерик-Кӧл деп адалып туру. Бу туудаҥ агып тӱшкен суулар Тӧгӧрик суузы деп, оны јакалай јурттар Тӧгӧрик деп адалып јат.
Кара-Кӧбӧк деп адалып турган туу бу ла јуукта онойдо адалган. Азыйдаҥ бери чын ады Кара-Кӧк. Чындап та, тууразынаҥ ол кара-кӧк ӧҥдӱ кӧрӱнип турар.
Кастак-Тууныҥ чын ады Кастактуу.
Катан-Тууныҥ чын ады Котонду. Кастак тургускан ла котонду кой кыштаткан јерелер деп адалган.
Куери деп јердиҥ чын ады Куу-айры. Је Шабалин аймакта Куйакнар ла Куйак-Танар деп јерлердиҥ чын ады јаҥыс - Куйактанар.
Куйкур деп јер ӧрт кӱйген, куйкурайып калган деген сӧстӧҥ улам адалган.
Куру-Туу деп бичилип калган ӧзӧктиҥ чын ады Короты.
Кутук-Суу деп адалган суу јердеҥ казып алган суу дегенинеҥ улам эмес, агару эмезе быйанду деген сӧстӧҥ адалган.
Начура деп бичип, Начюра деп адап турган јеристиҥ чын ады Начы-Ӧрӧ. Начы деп кижи јуртаган. Начы јурты деп јурт болгон. Оноҥ ары ӧзӧкти ӧрӧ дегенин Начы-Ӧрӧ деп айдатан. Оноҥ улам Начы-Ӧрӧ деп адалып калган.
Пазырыкские деп бичилген јердиҥ чын ады Базырык базырып койгон, базыру салган, базырган деп сӧстӧҥ улам адалган. Айылдыҥ эмезе обоологон ӧлӧҥниҥ базырузы деп эмди де айдадыс ине.
Себи деп адалган туу ла суу керегинде сӧзликте айдылбаган. Бу сӧс моҥол тилде буудак деп айтканы јуулажып турган ӧйлӧрдӧ моҥолдор бу кырды ажып болбой буудакталган. Оноҥ улам бу кырды Буудак деп адалган болгодый.
Чапты-Кан деп туу чаптылардыҥ кааны деп сӧстӧҥ улам адалган эмес. Бу тууныҥ адынаҥ улам чапты деп сӧӧк адалган. Чапты сӧӧкту улус озогыда тодоштор болгон, оныҥ кийнинде чапты-тодош деп, табынча чаптылар деп адалган. Чаптылар тууныҥ озо эмес, туу олордоҥ озо бӱткени јарт. Саадактыҥ огыныҥ бажында темир чапка тӱҥей деп, ЧапТуу деп адалган.
Учында кан деп сӧс бастыра туулардыҥ адыныҥ кожулталары ошкош текши кожулта болуп јат. Бу Чапты-Тууны эдектей јуртаган тодоштор чаптылар деп адалып калган.
Сӧзликте Чекир деп бичилген јердиҥ ады Чакыр. Алтайлап эмди де онойдо бичилет, албатыда айдылат.
Паспаул деп јердин, Каракокша ла Сарыкокша деп суулардыҥ аттары азыйгы шиҥжӱчилер јӱзӱн-башка эдип бичигендер, оныҥ учун О.Т.Молчанова сӧзлигине олордыҥ аттарын бичибеген эмтир. Азыйгы шинжӱчилер олорды мынайда бичиген. Паспаулды кеттердиҥ (Орто Сибирьде јуртаган улустыҥ) сӧстӧриле Пача уул – јаан суу деп Кара ла Сары Кокшаларды олордыҥ тилине кокс – кичинек суу деп бичигендер. О.Т.Молчанова мынайда бичиирин јаратпаган эмтир. Је јаратпаганы јолду деп билдирет. Чынынча, олордыҥ аттары азыйда мындый болгон: Каракокша ла Сарыкокша деп суулар Кара-Кӧпши ла Сары-Кӧпши деп адалгандар. Кар кайылганда эмезе узак ӧйгӧ јаҥмыр јааганда, бирӱзи кара балкашла, эмезе сары балкашла тумантып, кӧпшип чыгатан. Сууныҥ кӧдӱрилгенин азыйда алтайлап кӧпшиген деп айдыжатан.
Паспаул деп јер дезе Баспак деп сӧстӧҥ улам Баспакуул деп адалганы керегинде азыйда каргандар Каланаковтор ло Курумчиндер айдыжатан.
Јурттардыҥ ла јерлердиҥ адын јастыра бичигенинеҥ улам чыккан ла ӧскӧн јерлердиҥ адын чокум бичип болбой, керектӱ документерди алып болбой, шыралап јӱретен учуралдар кӧп. Ол јастыралардаҥ улам тӱбекке де тӱшкен улус бар.
Темдектезе, алтай кожоҥдордыҥ бирӱзинде «Буурыл Токой» деп сӧстӧрди кезик историктер јастыра бичип алала Токио деп сӧскӧ келиштирип, каршулу кожоҥ деп айдышкан. Оны эҥ баштапкы бичиген ле литературный шиҥжӱде тузаланган улус отузынчы јылдарда бурулу болуп калгандар. Чынынча болзо, «токой» деп сӧс азыйгы алтай тилде јалаҥ дегени болуп јат. Кош-Агаш аймакта Сары-Токой ло Оҥдой аймакта Кӱреҥ-Токой деп јерлер эмди де бар. Казахстанда Ак-Токой деп јер эмди де ол адыла адалат.
Ӧткӧн ӧйлӧрдӧги јастыраларды эмди тӱзедерге кӱч.
Је ол јерлер азыйда канайда адалганын ла олордыҥ ады канайда ӧскӧргӧнин билип алары – келер ӧйдӧги јашӧскӱримниҥ јӱрӱмине ле Алтайыстыҥ текши тӱӱкисине сӱрекей керектӱ.
Оныҥ учун бис јерлердиҥ ле јурттардыҥ ады керегинде шӱӱлтелерди керектӱ деп бодойдыс.
Озо ло баштап, јаҥыдаҥ андый јастыралар этпеске, ол азыйгы јастыралар недеҥ улам болгогын билип алалы. Кезикте ол јерлердин адын ӧскӧртип турганы кандый бир кижиниҥ јастыразынаҥ улам болуп турганын кайкабас арга јок.
Кӧп тоолу андый учуралдардыҥ бирӱзи мынайда болгон. Кеҥи совхоз тӧзӧлгӧн кийнинде оныҥ директоры Локтионов Бийсктеги штемпельный мастерскойго јаҥы печать эттиртерге јакылта бичик бичиген. Је «К» букваныҥ ордына «Т» буква тургузып койгон. Јаҥы печетте совхозтыҥ ады Теньгинский болуп калган. Ол оноҥ улам Кеньгинский совхоз Теньгинский болуп калган. Јурттыҥ адын база ол ло аайынча булгагылап алган, эмдиге јастыра адаганча.
Јаҥы јӱрӱмди оноҥ ары јарандыра ӧскӱрерге азыйгызын билип алары сӱрекей керектӱ. Је улус бойыныҥ историязын јетире билбегенинеҥ улам јуртын јастыра адап турган учуралдар кӧп билдирет. Озогыдаҥ бери Алтайда јӱзӱн башка тилдӱ албатылар јуртап келген. Кӧп јерлер олордыҥ тилдериле адалган. Ол тилдердиҥ кезик сӧстӧрин алтай тилде ас тузаланган. Оноҥ улам јерлердиҥ ады јӱзӱн-башка болуп ӧскӧрип калган учуралдар ас эмес.
Темдектезе, Оҥдой аймакта Орыктуой (Јолду кобы), Шаҥшар-Ой деп јерлер азыйгы адыла артып калган. Је коштой јаткан Мукур-Ой (Кыска кобы), Букалу Ой, Мукур Ой ла Букалу Ойык деп адалып калган. Нениҥ учун мында кубулган дезе, ол Орык, Мукур ла Ой деп сӧстӧрди алтай улус ас тузаланып јат, а јаш ӧскӱрим чек билбес. Оноҥ улам јерлердиҥ ады да јастыра бичилип јат.
Ӧскӧ калыктардыҥ тилдеринде адалган јерлер бистиҥ областьта сӱрекей кӧп. Эки-Нур, Ары-Нур, Шиберти, Быргасты, Бугусун, Чагаан, Манјылу, Маргылу, Сетерлӱ деп јерлер моҥол тилле адалган. Анайда ок Јаламан, Ӱжеме, Каргысту, Шашакман, Шибелик, Јасатыр, Куурай, Коргон деп јерлер алтай эмес те болзо, ӧскӧ турк тилдерде адалганы јарт билдирет.
Ӧскӧ калыктардыҥ тилиле адалган кӧп јерлер алтайлап јастыра бичилгенинеҥ улам олордыҥ учуры ӧскӧрип, кажы ла тилге келишпес сӧстӧрлӧ адалып калган учуралдар база кӧп. Темдектезе, Улкун, Шиберти ле оноҥ до ӧскӧ кӧп јерлер не учурлу адалаганын билерге кӱч.
Је ӧскӧ тилдерле адалган јерлер алтайлап јастыра бичилип, ады ӧскӧрип калганы кайкал эмес деп айдарга јараар. А бу ла чокум алтай сӧстӧрлӧ адалган јерлердиҥ адын кандый да тилге келишпес эдип ӧскӧртип турганын кайкабас арга јок. Темдектеп айтса, Јаан-Чет, Кыс-Мойын, Мункалыр, Суску ла ӧскӧ дӧ кӧп јерлердиҥ адын саҥ башка эдип кубултып койгонын бис кайкап угадыс.
Алтай улус бойыныҥ тилиле адалган јерлерди ӧскӧ алтай сӧстӧрлӧ кубулта адап турганын база актаарга јарабас.
Беш-Элбек деп јер Беш Элик деп адалып калган. Оҥдой аймакта Коркобы деп јерди бу ла јууктарда Кара-Кобы деп адагылап алган. Ол кобы агаш јок, суузы јаантайын калар, ӧлӧҥи такыр ӧзӧтӧн јер учун оны Кор-Кобы деп адаган. Андый ачык ак, јалаҥ јерди Кара-Кобы деп кубулта адаганы јастыра!
Кӧп јерлер озогыда болгон керектерле колбой адалган. Оны билип алары јашӧскӱримге сӱрекей керектӱ. Албаты тӧрӧл јерин корулап, ӧштӱлерге удурлажа тартышканынаҥ улам адалган јерлер бар. Темдектезе, Шебалин аймакта Куйактанар, Ат-аткан, Оҥдой аймакта Шибе, Кырышкан, Бор-соккон (мылтыктыҥ огын эткен јер), Чой аймакта Јуулу-Чак, Кӧксуу-Оозы аймакта Кур-Саадак. Андый јаан учурлу керектерге колбой адалган јурттар, суулар ла туулар ӧскӧ дӧ јерлерде бар.
Албатыныҥ ат-нерелӱ чӧрчӧктӧринде айдылганы аайынча адалган јерлер бар. Кан-Оозы аймакта Ай-Аткан, Алтын-Туу, Оҥдой аймакта Кайракан ла Каптырга деп туулар, Себиниҥ кырында Јала-Мӧҥки деп.
