Кӱндӱлӱ кычыраачылар, слерди «Алтай бичиктиҥ тӱӱкизи» деп адалган бичиктердиҥ кӧрӱзине, М.В.Чевалковтыҥ адыла адалган Эл библиотеканыҥ краеведение бӧлӱгине кычырып турубыс.
Тӱрк тилдер керегинде баштапкы кереес бичиктер јебрен тӱрк ӧйгӧ келижет. Оноҥ озо алтай ла гунн ӧйдӧ тӱрк тилдер, алтай ла урал - алтай тилдердиҥ ортозында, ичинде таҥынаҥ бӧлӱнип, турган јери аайынча айылдаштарыла, монгол тилдерле, јуук колбуда болгон. Оныҥ кийнинде калганчызынаҥ ырап, бойынын бичигин чеберлеп албаган. Шак ла јебрен тӱрк ӧйдӧҥ ала (бодоштыра VI ч.б.э.) алтай тилди чокум материалдарга тайанып, шиҥдеер арга болгон. Јебрен тӱрк ӧйдӧ руникалык бичик болгон. Тӱрктердиҥ ӧйинде (VII-XI чч) Кӱнбадыш Сибирьдиҥ јерлеринде орхон - енисей бичик элбеде јарлу болгон.
Алтайдыҥ, Туваныҥ, Хакасияныҥ ла Монголияныҥ јерлеринде кайкалга бодолду јебрен бичиктерди кӧргӧдий арга болгон. Ол кереестердиҥ ээзи бӱгӱнги јӱрген тӱрк тилдӱ калыктардыҥ ада - ӧбӧклӧри болгон деп айдарга јараар. Шак бу ӧйдиҥ јарлу кереестери - Кӱл - Тегинге учурлалган кереес ле бичик, Тоньюкукка бичилген бичик ле «Онгинский камень». Миссионерлердиҥ «Грамматика алтайского языка»(1869) деген бичик билим телекейинде сӱреен бийик баа берилген ле, ол ӧскӧ дӧ тӱрк тилдер аайынча грамматика тургузарында јаан болуш болгон. Грамматиканы белетееринде В.И. Вербицкий ле Н.И. Ильминский эрчимдӱ турушкандар. Миссионерлер грамматиканы тургузар тужында бойлорыныҥ материалдарына ӱзеери В.В. Радловтыҥ «Образцы народной литературы тюркских, живущих в Южной Сибири и Дзунгарской степи» деген бичигинеҥ база материалдарды алып тузаланган. «Грамматика алтайского языка» бичиктиҥ кире сӧзинде алтай ла телеут эрмек- куучынды (диалекттерди) бириктире алтай тил деп адалганы кӧргӱзилет. Ада – ӧбӧкӧлӧрдиҥ озо чактарда ташка салган бичиктери јаҥыс та алтай калыктыҥ эмес, је онойдо ок кӧп тоолу тӱрк калыктардыҥ эрјинедий энчи байлыгы болуп јат. Тӱрк калыктардыҥ кӧп јаны Алтайды бойыныҥ чыккан ӧскӧн, јаан телекейге јолын алган тӧрӧли деп јолду чоттойт.
Алтайда руникалык бичиктердиҥ кереестерин эҥ ле озо ачкандар – Г.И. Спасский ле В.В. Радлов. Туулу Алтайда јебрен тӱрк эпигрификаны шиҥдееринде јаан јӧмӧлтӧ - болужын јарлу билимчилер, темдектезе, К. Сейдакматов, Н.А. Баскаков, Э.Р. Тенишев, В.М. Наделяев, Д.Д. Васильев, В.Д. Кубарев, И.Л. Кызласов, С.Г. Кляшторный, Е.П. Маточкин јетиргендер. Олор башка- башка ӧйлӧрдӧ бир канча кереестерди ачкан ла олорды кычырарга ченешкен. 2012 јылда Л. Тыбыкова, И. Невская ла М. Эрдал «Каталог древнетюркских памятников» деген бичикти белетеп чыгарган. Туулу Алтайдыҥ тӱрк албатыларыныҥ культуралык – тӱӱкилик байлыгын чеберлеп, чотко алып, руникалык бичиктердиҥ кереестерин кычырып, чеберлеп алары јанынаҥ јаан ла каруулу иш турат. Нениҥ учун дезе кӧп бичиктерди эмдиги ӧйдиҥ улузы ӱреп салган. Эмезе јолдорды јазаар тужында кайа таштарды аттырарда, јерсилкиниш болордо, кӧп бичиктер изи јок болуп јылыйган деп јарталган.
Туулу Алтайда агару эки кижиниҥ ады-јолы бойыныҥ ӧйинде јаркындалып јарыган. Олор экӱ тергеениҥ ичкери ӧзӱмине, ол тоодо алтай тилле бичикти чыгарарга, бичик – биликтиҥ сурактарын ла оныҥ культуразын бӱткӱлинче јолына чыгарга кӧпти эткен: Петербургта духовный академияны божоткон миссионер абыс Макарий (Глухарев), агару Макарий Невский. Бойыныҥ ӧйинде олорды бириктирген кижи алтай литератураныҥ тӧзӧӧчизи, албатыныҥ кӧзин јарыдаачы, баштапкы миссионер Михаил Васильевич Чевалков болгон. Ол алтай бичикти тӧзӧп, алтай литературный тилдиҥ тӧзӧгӧзин салган. Онойдо ок алтай тилле чыккан «Чӧбӧлкӧптиҥ јӱрӱми» деген баштапкы чӱмдемелдиҥ, автобиографиялык очерктиҥ авторы. Бу бичик 1866 јылда Санкт-Петербургта В.В.Радловтыҥ јарлу он том ижиниҥ баштапкы бичигинде чыккан. Ээчиде јылдарда Казаньда (1872- 1881) ла Том – Турада (1883) М.Чевалковтыҥ ӱлгерлик ле прозалык бичиктери чыккан. 1894 јылда Москвада «Православный благовестик» деп журналдыҥ бир канча номеринде «Ундулбас кереес» («Житие Чевалкова») орустап кепке базылган. Орус тилге оныҥ кожо иштеген ӱренчиги Макарий Невский кӧчӱрген.
