Очередной выпуск тематической рубрики ««ТИЛДИҤ БАЙЛЫГЫ» посвящен юбилейной дате - 100-летию со дня присвоения Чуйскому тракту статуса федеральной государственной автодороги.

На этот раз библиотекари Центра чтения знакомят читателей с топонимами Чуйского тракта по книге Евгения Модестовича Чапыева «Ономастика Горного Алтая» (Чапыев, Е.М. Туулу Алтайдыҥ ономастиказы / Е. М. Чапыев; редактор Б. Телесов. - Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1991. - 60 с.; - Текст на алтайском языке).

Взгляд на Чуйский тракт извне демонстрирует фрагмент книги украинского писателя, журналиста Поликарпа Ефимовича Шабатина «По Чуйскому тракту: непутевые заметки», переведенной на алтайский язык (Шабатин, П.Е. Чуйдыҥ jолыла: jол-jорыкташтаҥ бичилген / П. Е. Шабатин. - Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1979. – Текст на алтайском языке). П.Е. Шабатин путешествовал по Горно-Алтайской автономной области в 1971 году.

 Материал проиллюстрирован фотографиями В.М. Садчикова из фотоальбома «Горный Алтай» (М.: Советская Россия, 1982).

ЧУЙДЫҤ ЈОЛЫЛА

Майманаҥ ла Тошоҥдыга јетире Чуйдыҥ јолына јуук кандый ла атту јурттар бар. Олордыҥ кӧп сабазы кандый тилдиҥ сӧзиле адалган билерге кӱч.

«Звезда Алтая» газеттиҥ редакциязы ол јурттардыҥ аттары керегинде бичигер деерде, јӧптӧнип ийеле, ойто токтой бердим. Озо ло баштап алтайлап бичигени јолду деп бодойдым.

Куучынды Маймадаҥ баштайлы: бу јурт Наймаа деп адалган. Моҥолдоп бу сӧс мынайда бичилет: Найма – Саду эмезе - Садулу јер. Наймаалах – Садыжар. Найманчин – Садучы. Наймахиих – Садар.

Маймадаҥ ала баштапкы јурт орустап Карлушка. Кар деп сӧслӧ карлу јерде турган учун баштап алтайлар Карлу деп адаган болгодый.

Оноҥ ары орустап Соузга, алтайлап Сускы деп јурт сускуга тӱҥей – тегерик башту ла чичке сапту деп кӧрӱнетен јерде учун онойдо Суску деп адалган.

Манжерок деп јурт 1920-чи јылдарга јетире алтайлап Малјӱрек деп адалатан болгон. Јурттыҥ јанында сӱӱри туу малдыҥ јӱрегине тӱҥей кӧрӱнетен учун онойдо адалган дежетен.

Муны јурттыҥ ады ширтелгелек.

Барангол деп јурт моҥолдоп Бараан+Гол (Кара суу) деп сӧстӧҥ адалган.

Себи-Оозы деп јурт Себи сууныҥ адыла адалган, суу дезе Себи деп туудаҥ башталып агып тӱшкен. Себи деп сӧс моҥолдоп – ӧдӱп болбос дегени.

Оноҥ ары Камлак јурттыҥ ады база шиҥделгелек.

Чаргы деп јурт моҥолдоп Чарга – чанак, эмезе чанакту јӱрер дегени. Моҥолдоп Чарга – чанак, чаргаар явах – чанакту барар.

Барлак деп јурт моҥол сӧслӧ адалган деп билдирет. Моҥол тилде баралаг деп сӧс јалчы, јалданып иштегени дегени. Барлак деп суу база моҥол сӧслӧ адалган ине.

Мыйту деп јурт Мый (киске) деп сӧстӧҥ улам адалган. Бурханга мӱргӱген ӧйдӧ кискелерди јоголтып турарда, алтайлар кискелерин туулар јаар божодып ийген. Кӧп јерлик кискелер јӱрген тууны Мый Туу деп, оныҥ јанында тозӧлгӧн јаҥы јуртты Мыйтуу деп адагандар.

Шебалино деп јурт орустап адалган. Ондо јуртаган кижинин обӧкӧзиле адалган болгодый.

Бӱгӱн саҥ башка эдип Кумалыр деп адап турган јурт баштап Муҥкалыр деп адалган. Ол јурттыҥ одожында туудаҥ агып тӱшкен чакпынду суу деп, онойдо адаган. Јурт оныҥ адыла Муҥкалыр деп адалганы озодо текши јарлу болгон.

Оноҥ ары Топучий деп јурт озогыда топчы деп сӧстӧҥ улам Топчулу деп адалган. Ондо бир јаан кобы озогыда Ӧрӱлӱ-Ӧзӧк деп адалган. Ӧрӱ дегени азыйда топчы деп айтканы дежетен.

Зайсанское деп јурт азыйда Јайсаҥ јайлузы деп адалган. Јайсаҥдар јайгыда кӧчӱп келеле, эмдиги дачалар ошкош эдип, амырайтан јер эткен.

Туйакту деп јурттыҥ ады јеткил шиҥделгелек. Туйак деп атту кыргыс јуртаган дер деп, каргандар айдыжатан.

Каракол моҥолдоп Кара+Гол – Кара Суулу јер деп адалганы јарт.

Курота деп айдылып турган јурт азыйда алтайлап Короты (кӧӧркийек, моҥолдоп хӧӧрӧг) деп адалган. Азыйда ӧскӱс баланы онойдо килемјилӱ айдатан.

Эмдиги Шашикман деп јуртты озогы кыргыстар јуу болгон (Жау шапкан) јер деп адаган дежет.

Оҥдой деп јурт Урсулдыҥ оҥ јанында учун онойдо адалган деп айдыжат.

Је бӱгӱн Улита деп адап турган јурт 1940 јылдарга јетире озогы адыла Ӧлӧтӱ деп адалатан эди. Кӱнбадыш Сибирде Ӧлӧаттар деп моҥолдор кӧчӱп келип јуртаган јерлер онойдо Ӧлӧтӱ деп адалганы јарлу. Ондый атту јерлер Кадын ичинде ле Урсул ичинде кӧп.

Хабаровка деп јурт оны тӧзӧгӧн иркит сӧӧктӱ Хабаров Саҥ деп кижиниҥ ӧбӧкӧзиле адалган.

Кӱпчеген деп јурт кӱп чеген (кӱпте – јаан узун кӧнӧктӧ чеген) деп сӧстӧҥ улам адалган. Ого тӱҥей – Аркыт ла Тажуур деп атту јерлер бу ок Кӱпчегенге јуук јерлерде бар.

Бӱгӱн Јаламан деп јурт баштап Кыҥыраар деп адалган. Оныҥ јанында боом эмеш ле эзинге кыҥырап туратан учун онойдо адалган.

Ак Боом деп јурттыҥ ады јартамал јогынаҥ да јарт.

Чибит деп јурт чиби деп агашту јерде учун онойдо адалган.

Курай деп јурт моҥолдоп Хурай (кургак јер) деп адалган.

Чаган-Узун деп јурт Чагаан Оозы (Ак-суу-оозы) деп, моҥолдоп адалган.

Ортолык деп јурт јердиҥ адыла ортолыкту јерде учун онойдо адалган.

Кош-Агаш деп јаан јурт азыйда Кӧжӧагаш деп адалган. Оныҥ тӧзӧлгӧн јеринде узада чӧйӱлип ӧскӧн агаштар јалаҥды бӧктӧп – кӧжӧӧлӧп туратан учун ол агаш кӧжӧӧ агаш деп адалган.

Актал деп јурттыҥ ады јарт.

Кӧкӧрӱниҥ адын шиҥделгелек. База ла Топучий ошкош, топчы (кӧкӧрӱ) деп атту јердеҥ улам адалган болордоҥ маат јок.

Тошоҥты деп јурттыҥ ады Новосибирсктеҥ ала Кош-Агашка јетире Ташанта деп јастыра бичилип калганын кӧрӱп јӱредис, је нени де айтпайдыс.

Чапыев, Е.М. Туулу Алтайдыҥ ономастиказы / Е. М. Чапыев; редактор Б. Телесов. - Горно-Алтайск: Алтайдыҥ бичиктер чыгарар издательствозыныҥ Туулу Алтайдагы бӧлӱги, 1991. - 60 с.; 20 см. - Текст на алтайском языке.  - С. 40-42

Чуйдыҥ трагыла

Чуйдыҥ трагы керегинде мен бала тужымда уккам. Ол койрыкталып, сӱрекей ыраака чӧйилген јол деп бодогом. Бийик кырларла, капчалдарла ӧткӱрилген јолдо кижиниҥ бажы айлангадый бурылчыктар бар деп шӱӱнгем. Оны кӧрбӧй тура, оныла јоруктарга јалтанчылу деп санангам. Оныла јаныс ла јалтанбас улус јоруктайт деп бодойтом.

1971 јылда мен Себиниҥ боочызын ажып, Ӧлӧтӱ јуртка јетире јоруктагам. Чуйдыҥ трагы меге јараган. Эҥ ле јараганы јолды јакалай јуртаган улус болды. Мен олор кӱндӱзек болгонын ундыбагам.

Трактла автомашиналар ӱзӱги јогынаҥ ары-бери маҥтажат. Мен катап ла Чуйдыҥ трагында. Бу учуралда мен ол јолло Кош-Агаштаҥ ала тӧмӧн јоруктап тӱжедим. Јолдыҥ кезиги Кадын ла Чуй суулардыҥ јакаларыла ӧдӱп јат. Биске ол јолло Горно-Алтайскка јетире јоруктаарга келишкени ырыс болды…

Шабатин, П.Е. Чуйдыҥ jолыла: jол-jорыкташтаҥ бичилген = По Чуйскому тракту: непутевые заметки / П. Е. Шабатин. - Горно-Алтайск: Горно-Алт. кн. изд-во, 1979. – Текст на алтайском языке -  С. 68-74