Алтайыска jажыл jай келгениле коштой, алтай jииттер биригип, той-jыргалга белетенедилер. Ада-энези ал-санаага тÿжÿп, амырын jылыйтып, балдарыныҥ той-jыргалын бийик кеминде öткÿрерине белетенип jадылар. Тоолу кÿннеҥ, jаан изÿ айдыҥ 6-чы кÿнинде ай jаҥарза, кеен Алтайыска алтай тойдыҥ алкыштары, кожоҥдоры jайылар.
Кару бистиҥ кычыраачыларыс, краеведение бöлÿктиҥ ишчилери слерге болуш эдип, бичиктердеҥ алынган бир канча алкыштар ла jаҥарлар jарлап туру. Jарлап jаткан статьябыста алкыштар ла jаҥар кожоҥдор 4 бöлÿктеҥ турган: Кöжöгöниҥ кожоҥдоры, Чач öрÿштиҥ кожоҥдоры, Кур курчаганда кожоҥдойтон jаҥарлар, Башпаадылар. Айса болзо, та кемге де болуш болуп, бистиҥ тизим слерди аргадаар деп иженип турубыс!
Кöжöгöниҥ кожоҥдоры:
Шылыраган ак кайыҥ
Алдынаҥ корболу.
Ак ла торко кöжöгö
Jиитериске алкышту.
Кылбыраган кöк кайыҥ
Кöндÿре öрö корболу.
Кöк чололу кöжöгö
Тойлогон jииттерге алкышту
****
Кöбöҥ бÿрлÿ кöк кайыҥ,
Ӱйге турар учурлу
Кÿн кеберлÿ кöжöгö,
Эбирип турар учурлу.
Кöнöк толгон кöк ÿрÿс,
Кöк мöҥкÿдоон чöйилзин,
Кöктöп эткен кöжöгö,
Ӱйдиҥ ичин чÿмдезин.
****
Ӱч талалу таш очок,
От öргöзин тöзöп jатю
Ӱч байрылу кöжöгö
Тöрдиҥ бажын чÿмдеп jат.
****
Аланчыкту айыл jараш,
Келин келген jер jакшы,
Кöжöгöлÿ айыл jараш,
Тöрöгöн jуулган jер jакшы.
****
Чач öрÿштиҥ кожоҥдоры:
Jарындагы шаҥкыны
Jазып jадыс, келинис.
Jараштыра тарайла,
Тулуҥ öрдис, келинис.
Учуры jаан шаҥкыны
Чечип койдыс, келинис.
Учурлап сеге кожоҥдоп,
Тулуҥ öрдис, келинис.
****
Белиҥдеги беш шаҥкы
Чечип койор учурлу.
Бештеҥ öргöн кеjеге
Jазып койор учурлу.
Аркаҥдагы алты шаҥкы
Алып койор учурлу.
Алтынаҥ öргöн кеjеге
Jазып койор учурлу.
****
Ак öлöлÿ малысты
Кöрöр öйис боло берт.
Ак шаҥкызын баланыҥ
Jзар öйис jеде берт.
Кöк öлöлÿ малысты
Кöрöр öйис боло берт.
Кöк шаҥкызын баланыҥ
Jазар öйис боло берт.
****
Кур курчаганда кожоҥдойтон jаҥарлар:
Кÿмÿш Туулу Алтайга
Кÿн jаркыны чалыды.
Кÿÿни алтын тöрööнгö
Кырмалjы курды курчадыс.
Алтын Туулу Алтайга
Ай jаркыны чалыды.
Ак санаалу тöрööнгö
Ак кырмалjы курчадыс.
****
Ак байталдыҥ сÿдиле
Аарчы эттс, кудалар.
Ак чечектÿ торколо
Кур курчадыс, кудалар.
Кöк байталдыҥ сÿдиле
Кööчöк эттис, кудалар.
Кöк чечектÿ кöбöҥлö
Кур курчадыс, кудалар.
****
Сайламалу сай кечÿ
Сары тайдыҥ кечÿзи.
Сары кöбöҥ ол курыс
Тöрööнзишкен темдеги.
Кÿри чÿмдÿ таш кечÿ
Кÿреҥ тайдыҥ кечÿзи.
Кÿреҥ кöбöҥ ол курыс
Куталышкан кереези.
Башпаадылар:
Эҥмек туурга мÿргÿп jÿригер,
Эл-jонло нак jуртагар.
Ак башту тууларга бажырып jÿригер,
Албаты-jонло нак jуртагар.
****
Угы jакшыла jанажып jÿригер,
Угы jаманнаҥ кыйыжып jÿригер.
Кöстöри каткылуга удура базыгар,
Кöстöри кандунаҥ тура базыгар.
****
Эрдиҥ сöстöри чындык болзын,
Эрдиҥ jурты чынык болзын.
Келинниҥ кöстöри чом болзын,
Экÿниҥ санаазы бир болзын.
****
Албатыныҥ jакшы кылыгына
Тÿҥейлежип ÿренип jÿригер.
Ачу ашка тартылбагар,
Ачу тилге оролбогор.
Ырызаарды ычкынбагар,
Иштеҥкей, тоомjылу jÿригер.
****
Алтын сынаар артаганча jуртагар,
Ак тижеер амтыйганча jуртагар.
Чолмондый jалтырап jÿрлегер,
Чоктый изидип jÿрлегер.
****
Jараш чакыда мал киштезин,
Тос кабайда бала jайкалзан.
Агаш чакыда аттар киштезин.
Ак кабайда балдар айкалзын!
****
Кÿÿнзеп тöзöгöн билегер
Кÿлÿмjилÿ jурт болзын.
Санап табышкан бойыгар
Сакылталу jурт болзын!
****
Кыра сÿрер уулдарлу болыгар,
Кылыгы jакшы кыстарлу болыгар!
Кой кабырар уулдарлу болор,
Колдоры иштеҥкей кыстарлу болор!
****
Одырган одыгар чокту кÿйзин,
Орында балдар ойнозын,
Кабайда бала экчелзин,
Казанда курсак кайнап турзын.
****
Чакыгарда аттар турзын,
Айылыгарга албаты jуулзын.
Малыгарга мал кожулзын,
Башка баш кожулзын.
****
Торконый jигиндий,
Тостыҥ кыбындый
Эптÿ-jакшы jадыгар.
Ак быйанар кожулып öссин,
Акча jööжöлÿ jадыгар.
Тузаланган литература:
Быдышева, М. Алтай той, белкенчек (чÿи-jаҥы, öткÿретен аайы). – Горно-Алтайск: ОАО «Горно-Алтайская типография», 2014. – 96 с.
Тойдыҥ jаҥар кожоҥдоры ла башпаадылары / сост. В.А. Муйтуева. – Горно-Алтайск: ИП Высоцкая Г.Г., 2008. – 102 с.
Укачина, К.Е. Алтай тойдыҥ чÿм-jаҥдары (Обычаи и обряды алтайской свадьбы) / К.Е. Укачина. – Горно-Алтайск: ООО «Полиграфика», 2020. – 344 с.
Эки турун биригип…Куданыҥ, тойдыҥ байталбаштыҥ, белкенчектиҥ кожоҥдоры, башпаадылар / сост. Т.Акулова. – Горно-Алтайск: БУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2016. – 136 с.
