Расул Гамзатович Гамзатов (08.09.1923–03.11.2003) – авар укту поэт, прозаик, публицист, кӧчӱреечи, Дагестанныҥ Автономный Советский Социалистический Республиказыныҥ эл бичиичизи, Социалистический Иштиҥ геройы. Поэттиҥ 100 jылдыгына учурлап, 2023 jыл Россияда Расул Гамзатовтыҥ jылы деп адалган.

Расул Гамзатов 1923 jылда сыгын айдыҥ 8-чи кӱнинде Дагестанда Хунзакский аймакта Цада деп аулда чыккан. Адазы эл бичиичи – Гамзат Цадасы. Кичинек Расул адазыныҥ ӱлгерлерин угарга сӱреен сӱӱйтен. Анайып jайаандык толкуда чыдап, ол бойы 9 jаштаҥ ала ӱлгерлер чӱмдеп баштаган. Эҥ ле озо бичиген ӱлгери баштапкы катап jӱрӱминде кӧргӧн теҥериде учуп барааткан самолётко учурлалган. 1937 jылда, 13 jашту болордо, ӱлгерлери jер бойындагы «Большевик гор» деп тӧрӧл газетте чыккан. 1943 jылда авар тилле «Пламенная любовь и жгучая ненависть» деп баштапкы ӱлгерлик jуунтызы кепке базылган.

Jиит поэт 1945–1950 jылдарда А.М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтта ӱренген. 1951 jылдаҥ ала Дагестанныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ председателине тудулган. Бу ишти ол калганчы jылдарына jетире эрчимдӱ бӱдӱрген.

Расул Гамзатов бойыныҥ тилине орус литератураныҥ классиктериниҥ – А.С. Пушкинниҥ, М.Ю. Лермонтовтыҥ, В.В. Маяковскийдиҥ, С.А. Есенинниҥ  бичиктерин кӧчӱрген.

Поэттиҥ поэмаларын ла ӱлгерлерин орус тилге Наум Гребнёв, Яков Козловский, Илья Сельвинский, Роберт Рождественский, Андрей Вознесенский, Владимир Солоухин кӧчӱргилеген. Алтай тилге Расул Гамзатовтыҥ «Ахвахта» деп ӱлгерин бичиичи Борис Укачин кӧчӱрген.

Расул Гамзатов 25 ӱлгерлик jуунтыныҥ авторы. Олор кажызы ла литературада бийик кайралдар алган, кӧп тилдерге кӧчӱрилген. Бичиктердиҥ тоозында «Год моего рождения», (1950), «Высокие звёзды», (1962), «Письмена» (1963), «Чётки лет» (1968), «У очага» (1978), «Остров женщин» (1983), «Колесо жизни» (1987), лирикалык кӧнӱ куучын «Мой Дагестан». Анайда оок ӱлгерлерине кӱӱ салынган, кожоҥдор чыккан. Эҥ jарлу эрикчелдӱ кожоҥ – «Журавли». Бу ӱлгерди поэт осетин билениҥ jууда божогон jети ага-карындаш уулдарына учурлап бичиген. Авар тилдеҥ орус тилге Наум Гребнёв кӧчӱрген.

Поэттиҥ лириказыныҥ тӧс темалары Улу jууныҥ ӧйлӧрине, кижиликтиҥ учурына, тӧрӧл jерине, ӱй кижиге ле энеге учурлалган.

Расул Гамзатовтыҥ поэзиязы jаркынду кеендиктиҥ ӧйин керелейт. Бичиичиниҥ ӱлгерлеринде салынган jайаандык оды, ару, jарык лириказы, тереҥ сагыжы улустыҥ кӱӱн-санаазын олjолоп кайкадат.

Кӱндӱлӱ кычыраачылар! Библиотеканыҥ краведение бӧлӱги слерди поэттиҥ «Ахвахтá»* («В Ахвахе») деп ӱлгериле таныштырып jат.

* Дагестанда Ахвахский аймактыҥ адыла адалган ӱлгер. Ондо авар укту албатыныҥ тоозына кирип турган ас тоолу ахвах укту албаты jадат. Олордо эш-нӧкӧр табатан jебрен чӱм-jаҥ болгон.

АХВАХТÁ

Jӱрегис тыҥыда согулзын,

Ахвах jуртка атанаак.

Бала тужыс туштазын.

Бачымдап нӧкӧр, маҥтадаак.

Ахвакка jедип алала,

Jиит кебисти тартынак,

Кыстыҥ кӧзнӧгине келеле,

Бӧркӱсти уштып бис чачаак.

Ол тушта ончозы jарталар,

Кыс кемди сӱӱп jат:

Кемистиҥ бӧрки арт

                                  калар, –

Кыс оны сӱӱп jат.

Jуукачак ай… ол эҥирлер

Санаама мениҥ кирет.

Сӱӱш керегинде эрмектер –

Катап ла меге эбелет.

Ол ыраак ӧткӧн jылдарда,

Бойыма jажыт уулдарды

Керекке албай туратам.

Бойымнаҥ jаан уулдарла

Нӧкӧрлӧжӧргӧ санайтам.

Оныҥ да учун мен, бай ла,

Бир кӧзнӧккӧ келген

                                 болорым.

Эрте ого келгенимнеҥ

Эмди де мен кемзинбейдим.

Jалбырактар шылырап

                                 турган,

Jукачак ай jарып турган.

Кӧзнӧк jанында бир кыстыҥ

Кожоҥдоп турганын бис

                                 укканыс.

Кӱн ле jылдыстар керегинде,

Сӱӱген бир уул керегинде,

Оныҥ jолы – jоругы

                                   керегинде,

Кыс кожоҥдоп отурган.

Мениҥ jӱрегим та неге де,

Тыҥыда, тыҥыда согулган.

Папахазын уштып, jаан

                                       уулдар

Кӧзнӧк jаар таштаган.

Олорго бойымды тӱҥей

                                       бодоп,

Картузымды ушта тарткам.

Уча берген бӧрӱктер

                                       кийининеҥ

Кӧзнӧк jаар база таштагам.

Ӧткӱштеҥ койлор калып

                                       чыккандый,

Бӧрӱктер караҥдап кайра чыккан.

Бӧрӱктерди тоолоп

                                       тургандый,

Jукачак ай турган.

Канады сынган карга кептӱ

Мениҥ картузым jерге

                                       тӱшкен.

– Калак ла дезеҥ кандый

                                       ачу! –

Кыстыҥ кӱӱни меге jетпеген.

Акыр уулчак! – деп кыс

                                       токтоткон –

Арай ла эрте келгеҥ – деген.

– Эмеш чыдап алала,

                                       уулчак,

Тушташка кел деп

                                      каткырган.

Мен уйалып, торт кызарып,

Кӧзнӧктӧҥ капшай ла барган

                                      эдим.

Артып калган бӧрӱгин аларга

Кемде анда арткан эди.

Суулар чылап кӱзӱреп,

Jылдар jылыжып

                                      калды.

Ажулар ашкандый,

                                      jылдары ӧдӱп,

Ахвах jуртка айланып

                                      келдим.

Эмди мениле ӧскӧ уулдар.

Мениҥ jажым олордоҥ jаан.

Качар ӧйи jеткен кыстар –

Кажы кӧзнӧк алдында

                                      туратан?

Ахвахта эмди азыйгы ла

                                      бойы,

Ол ло кожоҥ угулат, ол ло

                                      тымык турат.

Кенетте кӧрзӧм, бир кӧзнӧктӧ

Ол ло кыстый кыс отурат.

Кыстаҥ ырыс jайнап сурап,

Папахалар оноор база ла

                                       учкан.

Городской седеҥ шляпам

                                       база

Кӧзнӧк jаар карарып барган.

Салымдарын сакып, уулдар

Улу тынгылап тымыган.

Папахалар jерге тӱшкӱлеп,

Тобрак-тоозын кӧдӱрген…

Кайпагы элбек кайран

                                       шляпам,

Кайдаар да ыраак уча берди.

Канады сынык карга

                                       чылап,

Катап ла jерге келип тӱшти.

Кунукчылду ӱниле кыс

                                       кӧзнӧктӧҥ

Бурулаган кептӱ меге айтты

– Тушташка сен орой

                                       келгеҥ.

Эмеш jиитте не келбегеҥ?

Азыйгы ла чылап Ахвахта

Ай араайын чалып турган.

А менеҥ jиит уул дезе,

Кӧзнӧк jанында арт калган…

Кайкайдым! Jажынала

                                       меҥдейдим,

Иженчим бӱдерине мен

                                       бӱдедим.

Jе кезикте сӱрекей эрте келедим,

Канайдар! Кезикте оройтып каладым.

Алтай тилге Борис Укачин кӧчӱрген