Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора» - Национальная Библиотека Республики Алтай им. М. В. Чевалкова

«Алтай аш-курсактыҥ байы»

Алтай улус азыраган ак малына чебер, оны байлап, кичееп јӱрген. Јаантайын малыныҥ ортозында јӱрген алтай кижиниҥ јӱрӱмиде ак-малыныҥ ӱйе-сӧӧгине шиҥип, канайда јӱрерине ӱредип тургандый билдирет.Мал сойгоныла колбулу чӱм-јаҥдарда элистиҥ јадын-јӱрӱм керегинде кӧрӱми салылган.

Jаан јиндӱ карынныҥ јинин тӧгӱп, арчып јунала, јӧргӧм эдип јадыс.
Jумур (желудок). Мӧӧнгӧ, јумурга кан уруп, кайнадып јат. Кан урган јумурдыҥ оозын агашла тижейле, карын јуудаҥ салала, чичке ичееле эбиртип буулаар. Кайнаган кийнинеҥ јумурдыҥ чичке јериндеги болчок бажын кезип, отко салар.
Jумурда, мӧӧндӧ канды кайнатса, јаҥыскандыра кайнатпас, кожо эт салар.

Кара канды јаҥыс бойын кайнатпас дежер.

Озодо улус мындый белгеле белгелеер болгон. Jумурдыҥ болчок бажын балага берип, отту темир печкеге, очокко јапшыртар. Баланыҥ јӱреккирин, коркынчак эмезин кӧрӧр деп. Ол јапшырган јерде удаан турза, бала јалтанбас, јӱреккир кижи болорыныҥ темдеги. Jе тӱрген тӱже берзе, бала јалтанчак, коркынчак болорын керелегени деп айдар.

Мӧӧн (толстая кишка). Мӧӧнниҥ јинин тӧксӧ, јаан табыш чыгарбай тӧгӧтӧн, оноҥ ӧскӧ ӱзӱле берер деп јартамал база ла јаандардаҥ келген. Онызы чын. Мӧӧнди ле карынды чебер арчып, јунуп, ӱреле, кадырып јат. Ого кадыкту сарју, сары сарју уруп јат. Бу азыйдаҥ келген эп-сӱме. Калык аарчы-сарјузын кандый ла эп-аргала кичееген. Сарјуны урар алдында мӧӧнди јибидип јат, оноҥ урар.

Айланчык (двенадцатиперстная кишка). Айланчыкты тӱс јерге јалбайта салала, ол ло тегерик аайынча чебер арчыйла, суунаҥ уруп јунала, кан уруп јат. Солун, амтанду курсак. Онойдо ок узун эдип чичкерте чӧйӧлӧ, арчып-јунала, јӧргӧмгӧ катай тудуп, јӧргӧмдӧп салат.

Кыпту серкенек, кӧстӱ серкенек, телӱӱн (селезенка). Учурында малдыҥ ончо кежиги, ырызы кыпту серкенекте деп, јаан улус айдыжат. Оныҥ учун оны јининеҥ арутап, јунарынаҥ бир де јалкуурбас керек. Ол керегинде мындый кеп-куучын бар.

Озодо јокту кижи бир айылга келген. Келген айылда кой сойып јаткан. Ачтыҥ, тороныҥ ӧйинде улус керик болгон. Эт береринеҥ кысканып, јиндӱ кыпту серкенекти берген. Оныҥ кыптарын јининеҥ арчып, јип туруп, ол кижи канча кыр ашкан. Оноҥ ло бери кыпту серкенекти, кандый да тойу болзо, арчып јиир јаҥду боло берген, кижиниҥ тынын алган деп.

Кыйма. Кыйманы кыскарта кеспес, узундада кезер. Тижи малдыҥ јадынынаҥ кыйманы бӧлӧ кессе, јазымы јок ӧлӧҥ салып кезер јаҥду. Мал-аштыҥ јадыны коробой, оноҥ кӧптӧӧрдиҥ, малду-ашту јӱрердиҥ белгези деп айдылат. Экинчи јанынаҥ, озодоҥ ло айдылып келген тӱп шӱӱлтеле болзо, малдыҥ јадыны ла кыйманы бӧлӧ кезип айрыза, ӧлӧҥди салып турганы — ол ада-ӧбӧкӧниҥ јерине барза, кижи ӧлӧҥ ажыра туштажып јӱрериниҥ темдеги деп јартайдылар. Чандыр этти кыймага оныҥ чичке јанынаҥ баштап сугуп јат. Учурында — кыйманаҥ эттиҥ учы чыкпас эдип сугар.