Азыраган мал – аштыҥ чӱм - jаҥы»
Алтай кижиниҥ курсагы талкан, эт, сӱт деп тегиндӱ айдылбаган. Мынаҥ кӧргӧндӧ, алтай калыктыҥ јӧӧжӧзи, арга-чагы — ол эжикте малы. Албатыбыс малды јаҥыс ла азыранарга, кийинерге садарга тудуп јаткан эмес. Мал — ол ӧзӱп јаткан јаш балдарга эне-аданаҥ ӧскӧ база бир таҥынаҥ ӱредӱчизи, таскадаачызы. Мал — ол тынду, оны кичеери, оны байлаары кижини јакшы билгирге таскадып јат. Алтай кижиниҥ бӱткен јаҥыла, ӧскӱрип јаткан мал-ашта јаҥдайтан кӧп некелтелер бар. Алтай кижи олорды јӱрӱмде јазымы јок тузаланып јӱрер јаҥду.
Биледе ада кижиге уулын койды ӧзӧп, сойып, эне кижиге кызын ичи-карынды арутап билерине ӱредер керек. Бу иш ончо јӱрӱмиске керектӱ. Алтай кижиниҥ јаҥыла болзо, койдыҥ эди јакшы, ичи-карды јаман деген санаа болбос учурлу.
Jӱрӱмде кӧрӱп јӱрер болзо, азыраган мал-ажын сойып јизе, оныҥ јӱк ле эди ле керектӱ, арткан баш-туйгагын, ич-карынын тӧгӱп ийген јадар. Jе курсакты аайы-бажы јок тӧкпӧйтӧн, оныҥ кеези једер дежер. Кее дегени — ол качан бирде аш-курсак јок шыралу јӱрӱм болорыныҥ, јадырап, коомойтып јӱрериниҥ белгези дегени.
Малды сойып јатса, тӧжӧги болотоны — јаандардаҥ келген чӱм. Азыраган кой малын сойгондо, озодо улус бӧрӱгин тӧжӧӧр болгон. Малды ӧзӧӧрдӧҥ озо алканар, Алтай-Кудайга айдынар. Темдектезе: «Азык эдерге малдап јӱрген эдим, кинчегимди чечигер, быйанарды беригер» деп айдынар.
Мал-аштыҥ ӱйе-сӧӧгиниҥ байы
Кары. Эҥ учурлу сӧӧк — ол кары. Кары — ол от-очоктыҥ ырызы, кежиги. Оны недеҥ улам онойдо айдып салганы керегинде кеп-куучын бар.
Бир кижи аҥдап барган. Азык эткен карыны челдеп, оттыҥ јанына јӧлӧп койгон. Аҥчыныҥ аҥдап барганын экинчизи билеле, оны ӧлтӱрерге кийнинеҥ барыптыр. Аҥчыныҥ одузынаҥ эмеш ыраакта јажынала кӧрӱп турза, одуда эки кижи отурган. «Jаҥыскан келген деп бодозом, экӱ болтыр не» деп сананала, истеп келген кижи ойто јана берген. Аҥчы карыны отко јуук јӧлӧп саларда, карыныҥ кӧлӧткӧзи эки кижи болуп кӧрӱнген. Кары кижини ӧлӱмнеҥ аргадап алган. Карыла колбулу мындый куучындар јӱрӱмде јӱзӱн-башка учурайт.
Карыны јарза, оныҥ кош карызын айрып јарар, јарбаза, ол ло бойын ару эдип челдеер. Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи учурында јарбас. Кош карыла алдында ӧйдӧ улус кармак эдип, кийим-кежек тӱӱп тузаланган. База бир чӱм — игис бала чыкса, карыла база чӱм-јаҥын ӧткӱрип, алканып, кош карызын бӧлӧзи айрып, эки баланыҥ јӱрӱми тӱҥей болбозын деп, јаҥдаар деп уккам.
Алтай улус карыны анаар ла таштабай, јуунадып, бир тизӱге илип, от-очогында ол эмезе эжиктиҥ јаагына бийикке илгилеп салат. Ырыс-кежиктиҥ белгези эдип. Илбезе де, бийик јерге салар, ийтке таштабас.
Учурында, карыныҥ челин канча да кире тойу болзо, таштабас, челдеп јиир, чала челдеп таштабас. Карыныҥ учы эттӱ артар эдип кезер.
Кӱндӱӱ-кӱрее болзо, карыны улустыҥ алдына табака салбас, айылдыҥ улузы бойлоры јиир.
Jодо. Jодоныҥ челин кандый да тын аштаган болзо јибес деп, јаандар айдыжат. Учурында јодоныҥ челине кижи карылып ӧлгӧн, оныҥ учун челин јибес. Jодоны Эре-Чуйдыҥ улузы, куда-тойдо кӱйӱни, келинди от-очокко тӱжӱретен чӱм-јаҥда тузаланат. Бу чӱм-јаҥла,јодоны карын јууга оройло, от-очокко салып јат.
Торсык. Торсыкты јазаптыра челдеер: минген ады јорго, чыйрак болор. Тойу мен дейле, торсыкты бӱдӱнге чачпас, јазап челдеер. Озодо торсыкты такым алдынаҥ, тӱӱниктеҥ чыгара чачар болгонын эмди јаандардаҥ угуп јӱредис. Чыгара чачып ийген кижиниҥ минген ады јӱгӱрӱк болорын темдектеген. Торсык јодоныҥ бажында турат.
Кажык. Jодоныҥ бажында јӱрер сӧӧкти «кажык» деп айдып јадыс. Алтай албатынын јӱрӱми мал-ашла колбулу: чӱм-јаҥы, бала-барканы тазыктырары, алтай ойындары, алтай аш-курсагы, кийим-тудумы ла о.ӧ. Кажыкты чачпай, чогор јаҥду. Кажыкта мал-аштыҥ кежиги-ырызы. Алдында бис оогош болчомдор болорыста, кажыкла јӱзӱн-јӱӱр ойындар сананып, табып ойнойтоныс. Jӱзӱн-јӱӱр ӧҥгӧ будып, кем кӧп кой, эчки, ийнек, јылкы мал ойноп алары јанынаҥ маргыжып, шӱӱп ойнойтоныс. Кажыкты јиркей тургузып, адарыла адып, кӧп кажык ойноп, акалар баштыкка чогуп туратан.
Эмдиги ӧйдӧ оогош болчомдордыҥ садында таскадаачылар кажыкла балдарды тоолоорына ӱредет, јӱзӱн-јӱӱр ойынчык кӧлӱктер јазап ойнодот. Jе тӱҥей ле азыйда ойногон кажыктыҥ јилбӱзиндий јилбӱ јылыйган, оны орныктырза, јакшы болор эди.
Томык. Томыкты самтар эдип челдебес. Балдарыныҥ чырайы јӱдек болор дежер. Томыкты јараш челдезе, кызы јараш болор, торсыкты јараш челдезе, уулы јараш болор деп јартамал база бар. Томык тӧҥмӧктиҥ бажында турат.
Ӧжӱн. Ӧжӱнниҥ бир учындагы болчок јерин байбашы деп адап јат. Байбашы — ол мал-ажы кӧптӧйтӧниниҥ, ток-тойу јӱрериниҥ белгези.
Байбашы керегинде мындый кеп-куучын бар. Озодо бир кижи балдарын азыраарга, айылдаш јаткан айылдыҥ койын уурдап јиген. Койдыҥ ээзи серенип, олордыҥ айылына келип, неме угуларба деп тыҥдаланып турза, балдары этти јип, ӧжӱнниҥ сӧӧгин ийтке берерге јадарда, адазы токтодыптыр: «Уурдап та јиген мал болзо, кӧӧркийдиҥ малы астабай, коробой, кӧптӧзин деп, ӧжӱнниҥ байбашын отко салгар» — деп айдыптыр. Мындый сӧстӧрди угала, «уурдаган да болзо, кӧӧркий байланып турган болуптыр, јокту неме јигей оны» деп сананала, оныҥ уурызын да тутпай, јана берген. Оноҥ ло бери сӧӧкти байбашы јанынаҥ јарбас, отко салар деп јаҥ албатыда артып калган.
Ӧжӱнниҥ јилигин учурында јаҥыскан јибес, сууга чӧҥгир болор деп, јаандар айдар. Мындый кеп-куучын бар. Озодо бир кижи улусты кемеле сууны кечирип јада, кемези чӧҥип турарда, улустаҥ: «Кем ӧжӱнниҥ јилигин јаҥыскан јиген?» — деп сураган. Бир кижи «мен» деп айдарда, ол кижини сууга тӱжӱреле, оноҥ ары јӱзе берген.
Кабыргалар. Кабырганы ооктогон ӧйдӧ эжерлӱ эдип ооктоор, бирдеҥ јарабас. Сӱме кабырга кабыргалардыҥ эҥ ле учында турат. Сӱме кабырга белкенчекте артар эдип кезер. Койдыҥ сӱме кабыргазы ӱч кабыргага кезилер. Эчкинийи эки кабыргага кезилип јат. Мал семиргенде, эҥ ле јуулу кабырга сӱме кабырга болот. Оныҥ учун чӱм-јаҥдарда малдыҥ кабыргаларын керелеп, јӱк ле сӱме кабырганы тузаланат.
Богоно кабырга кабыргалардыҥ эҥ ле бажында турат. Озодо кижиге ада-энези богоно јидирбейтен, сыныҥ ӧспӧс деп јартайтан. Богононы от-очогына салып јат.
Тӧш. Айылчы кижиге салатан кӱндӱлӱ эттиҥ бирӱзи — ол уча-тӧш.
Мал-аш сойып јизе, казан кайнап, эт чыккан ӧйдӧ алтай кижи эҥ ле озо от-энени кӱндӱлейтен. От-энеге салатан эт: богоно, тӧштиҥ бажы, јалмаштыҥ, ӧжӱнниҥ эдинеҥ кезип, тоозыла тӧрт болчокты отко салып јадыс.
Тӧштиҥ бажын отко салар
Jалмаш. Jалмаштыҥ эдин јип јатса, ойык јердеги этти кезип, «мени ундыбай јӱр» деп айдала, кӱӱнзеген кижизине берер, ол кижи оны јиир. Кийнинде јалмаш ла кӧрзӧ, ол кижини эске алынатан болуптыр.
Уча. Уча кӱндӱӱ-кӱреениҥ эди болор. Учаны кӱндӱлӱ айылчы келзе, ол эмезе куда-тойго учурлап кезип јат. Учаны јаан эдип кессе, ӱч арканаҥ кезер, оогош уча болзын дезе, эки арканаҥ кезер.
Учаны кижиниҥ алдына салза, аҥтара салбас, малдыҥ јӱрген аайынча салар.
Мойын. Мойынныҥ баштапкы ӱйезин сӱскенек деп айдар. Уул челдезе, отко ӱч катап сӱстӱреле јиир. Кайындар келиндӱ болзо, келдиле сӱзӱшпезин деп. Озодо улус кайын-келин јаҥды јазымы јок јаҥдаган учун барган чӱм болбой кайдар.
Тузаланган литература:
1. Л.Я.Талкыбаева Чуй элиниҥ jанжыгулары (Jиит ӱйеге учурлалган бичик) /. - Горно –Алтайск: АУ РА Литературно- издательский Дом «Алтын Туу», 2021. – С.118-123.
