Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора»

КАЙ ЧӦРЧӦКТӦРДӦ ИЙТТИҤ-КУШТЫҤ УЧУРЫ

Эл-јонныҥ јаҥар кожоҥдоры, кай чӧрчӧктӧри јебрен чактардаҥ ала јирме биринчи чакка једип, бала-барканы, јаҥы ӱйени – јашӧскӱримди кӧкидип ле кӧӧрӧдип јат. Кандый ла оос чӱмдемелди алзабыс, анда кижиле кожо ийт-куш, эрјине ат јогынаҥ куучын болбой јат. Алып баатырлардыҥ јӱрӱмин кӧрзӧ, олордыҥ эҥ јуук нӧкӧри ле канады – аргымак аттары. Баатырга јаан тартыжуларында ат, ар-бӱткен, агын суулар кечӱ берип, ажу тайгалар ажу берип, болужын јетирет. Темдек эдип, кай чӧрчӧктӧрдӧ кандый канаттулар туружып турганын кӧрӧликтер. «Маадай-Кара» деп эҥ јаан кай чӧрчӧктӧ (атту-чуулу А.Г. Калкин кайлаган) куулгазынду Бай-Терек ӧзӱп јат. Ол теректиҥ эҥ бажында – эки кӱӱк. Бу кӱӱктер тегин эмес:

Бирӱзи эмди оныҥ болзо,

Ӧлӧтӧнниҥ тынын билер.

Бирӱзи эмди оныҥ болзо,

Ӧзӧтӧнниҥ јажын билер.

Јаман јӱрер јӱрӱмдӱни

Јайнадатан алтын кӱӱк.

Јакшы јӱрер јӱрӱмдӱни

Кӧкидетен коҥыр кӱӱк.

Бу мӧҥӱн терек тал-ортодо

Эки тӱҥей кара мӱркӱт

Отуратан јаҥду болтыр.

Ол мӱркӱттердиҥ ай-канады, ак булуттый,

Тырмактары, курч алмыстый.

Теҥериниҥ тӱбиле канатту куш учурабас,

Јер ӱстине айры санду аҥ бастырбас.

Ончозыныҥ тозучызы – эки мӱркӱт

Какшып, акшып отуратан болтыр

Ол ло Бай-Теректиҥ тӧзинде

Эки тайгыл – Азар, Казар

Јылдык јердеҥ јыт алат,

Айлык јердеҥ кӧс кӧрӧт…

Эрлик-Бийдиҥ кара јолын

Кезе кетеп, ӱрӱп јадат.

       «Маадай-Кара» деп кай чӧрчӧктӧ Кӧгӱдей-Мерген сары-корон талайды кечип болбой јӱреле, ӱч кармакчынаҥ кечӱ сурап, каруузын аларда, эки тӱҥей кускун ла эки тӱҥей сары саҥыскан кечӱни айдып берер дешкен. Ол канаттулар ӧрӧ учуп, тӧмӧн учуп, кечӱни айдып бербеген. Эки кара кускун аттыҥ эки кӧзин сураган, эки сары саҥыскан аттыҥ јоорын сураган. Баатыр кижи кускундарга кӧмӱр берген, эки сары саҥысканга чобралар чачып берерде, олор анда ла карылып арткан. Сары-корон бу талайды эрјине ады калып кечкен. Баатырды ат – эрјинези аргадап јат.

         «Эр-Самыр» деп кай чӧрчӧктӧ Эр-Самыр баатыр абакайын кыйнаган Эрлик-Бийдиҥ сары-корон кызыныҥ тынын кыйып болбой, кускун чылап кууктап ийди, саҥыскан болуп шайрап ийди. Бу ла ӧйдӧ кускун, саҥыскан учуп келип, куу сӧӧкти чокый берди. Оноҥ ары ӧштӱзин – Кара-Бӧкӧни истежип барып јадала, каргаа учуп учына јетпес, кускун учуп учына јетпес кулузыны јок кара кумакту чӧлди Эр-Самыр баатыр кайкап кӧрӧт. Шак бу јерде тудужып, ӧштӱзин – Кара Бӧкӧни акалап, јеҥип јат. Ада-энезиниҥ јерине меҥдеп, баатыр јанып јат.

        «Алтай-Буучай» деп кай чӧрчӧктӧ эки шоҥкор, эки тайгыл, ӱч ат учурап јат. Алтай-Буучайды эки ӧштӱзи меке-тӧгӱнле тынын кыйып ӧлтӱрип саларда, эки ады мӱркӱт болуп кубулып, Алтай ӱстин алты айланып, јердиҥ ӱстин јети айланып, эм-томды табала, эки эргегин бириктирип, эптеп, тиргизип алганын кӧрӱп јадыс. Баатырды тиргизип аларда, Алтай-Буучай эки ӧштӱзин – Аранай ла Шаранайды тазылы јок эдип, јер ӱстинеҥ јоголтып ийди. Садынчак ӱйи – Эрмен-Чечен ле эркелеп азыраган кызы – Јараа-Чечен баатырга јалынып, мында јӱргӱлейт. Алтай-Буучай олорго ачынып, Оҥ колыла талайды, ол экӱни катай сокты. Тоозындый олор буркурай берди, Тумандый кайыла бергиледи. Алтай-Буучай баатыр Темене-Коо абакайлу Амыр-энчӱ јуртай бербей кайтты.

       «Ӧскӱс-Уул» деп чӧрчӧктӧ Кан-Кереде деп каршулу куш бар. Ол куш бир катап Таајы-байдыҥ јаан уулын тудуп апарган. Экинчи уулын тудуп аларга сӱрӱжип јӱрерде, кырдыҥ бажында отурган баатыр-уулчак – Ӧскӱс-Уул Кан-Кереде јаар таш чачып ийерде, оныҥ меелӱ бажы ойылып, ӧлӧ берген. Ӧскӱс-Уул Таајы-байдыҥ уулын – Эрке-Мӧндӱрди ӧлӱмнеҥ айрып алган. Ӧскӱс-Уулдыҥ адазы, Ӧлӧҥ-Мачай, ӧлбӧс болуп бӱткен бойы ӧлӱп каларда, јаҥыс уулы энезиле, Барбаа Багайла кожо арттып калган. Адазыныҥ арттырган акчазыла ала ийт ле ала кизек садып алган. Бир катап Ӧскӱс-Уулга Эрке-Мӧндӱр јолыгып, адазына барып туштазын деп сураган. Таајы-бай ого уулын аргадап, Кан-Кередени јоголтконы учун куулгазынду алтын јӱстӱк сыйлап берген. Оны уккан ачап Караты-Каан Ӧскӱс-Уулга бичик ийип јат. Бичикти тӱнӱктеҥ мӱркӱт экелип тӱжӱрип ийген. Экинчи бичикти база мӱркӱт јетирген. Ӧскӱс-Уул Караты-Каанныҥ эки јакылтазын ак-чек бӱдӱрген. Ӱчинчи бичикти кара кускун Ӧскӱс Уулдыҥ чакызына тӱжӱрип ийбей канайтты. Караты-Каан кородоп, Ӧскӱс-Уулды темир тӱрмеге отургызып саларда, ала ийди ле ала кизеги сӱмеленип, эбин таап, абакайдыҥ колында алтын јӱстӱкти Ӧскӱс-Уулга табыштыргандар. Албаты-јон јуулыжып, Ӧскӱс-Уулды мактагылап турдылар. Айткан сӧстӧри мындый болды: «Кан-Кередениҥ бажын ойо соккон, Караты-Каанды јоголткон, калапту баатыр Ӧскӱс-Уул, ундыбазыс бис сени».

     Кай чӧрчӧктӧрдӧ аҥ-куш јок бир де чӧрчӧк јок. Ол ло Малчы-Мергенниҥ колы-будын сындырып, Айбычы бай кӧчӧ берген. Ол тӱни-тӱжи ыйлап-сыктап, јылып јӱрӱп, курсагын азыранып јӱрген. Бир катап амырап јадарда, кула чычкан келеле, будыныҥ балузын кемирген. Малчы-Мерген ачынып, чычканныҥ эки будын сый тудала, чий јаар чачып ийген. Ол чычкан ыйлап, кӧк ӧлӧҥгӧ јылып једеле, оны ийне тижиле кыркып јийле, озогызынаҥ он артык, алдындагызынаҥ алты артык болгоны Малчы-Мергенге јарамыкту болгонын айдар керек. Ӧчӧп келген кула чычкан эм ӧлӧҥди кӧргӱзип, Малчы-Мергенге тын берерде, ол озогызынаҥ он артык болуп, сыр кожоҥло јӱре берди. База бир «Сары-Каан» деп чӧрчӧкти эске алынып ийели. Сары-Каан јалчыларына коркышту казыр, калју болгон. Бир катап бӧднӧ учуп келеле, оны чокыырга, маҥдайына конуп алган. Бӧднӧни јалчызы эки колыла тударга јадарда, каан арбанып, «Сен кандый тенек, канатту кушты кем кызыл колыла тудар. Оны мениҥ темир маскамла сок!» деди. Јалчызы темир маскала байдыҥ маҥдайын оодо согуп салган. Тенек, калју бай анайып јоголгон. Канатту куштар керегинде јаҥыс ла чӧрчӧктӧрдӧ айдылып турган эмес, анайда ок олор эл-јонныҥ јаҥар  кожоҥдорында кӧп учурап турганын айдар керек. Јаҥар кожоҥдор бойыныҥ айдылганыла башка-башка: Алтай-јерин сананып, санап, санааркап айдынганы бар. Темдектезе:

Кадынды тӧмӧн кас келди,

Канады алды бош келди.

Кайран јерим сананзам,

Кара кӧстӧҥ јаш келди.

Эрчишти тӧмӧн кас келди,

Эки канады бош келди.

Эне-адамды сананзам,

Эки кӧстӧҥ јаш келди.

Келер ӧйгӧ ижемјилӱ кӧргӧни. Темдектезе:

Тӱнде чыккан јымыртка

Тӱлӱреп учар куш болор.

Тӱӱнчектеги бу бала

Тӱбинде барып јурт тудар.

Караҥуйда чыккан јымыртка

Калырап учар куш болор.

Кабайдагы бу бала

Качан-бирде јурт тудар.

Шоодып, кокырлап айдылган јаҥарлар. Темдектезе:

Тоҥ агашты чокыган

Томыртканыҥ тенегин.

Тоҥ кышкыда той эткен

Тоҥжоондордыҥ тенегин.

 Алтай чӧрчӧктӧрдӧ кижи ыраак талаларда јӱргенин   саҥыскан, кускун деп куштардыҥ учуп ӧдӧриле кемјип темдектеери кайкадып јат. Бу куштардаҥ башка эҥ тӱрген учушту шоҥкор бар, эҥ кӱчтӱ деген мӱркӱт те бар.

Литература: Канаттулар кайкадат: [куучындар] / М. С. Кудачинова; кире сӧс К. Э. Тепуков. - Ондой; Улалу: [Полиграфика], 2018. – С34-35