Јӱрӱмниҥ эбирилчиктери
Алтай улустыҥ кӧрӱмиле, кижи туулган (чыккан) кӱнин кажы ла јыл темдектебес. Бала јӱк 12 јашка јеткенде, оныҥ чыккан кӱнин темдектеер јаҥду болгон. Ада-эне јуулган тӧрӧӧн туугандарды, најы-нӧкӧрлӧрди, айылдаштарды кӱндӱлеп, балазын алкайтан: «Балагыстыҥ јылы кирди, јӱрӱминиҥ бир эбирилчигине јетти. Ырысту јӱрзин, кӧп јаш јажазын». Айдарда, јӱрӱмниҥ кажы ла эбирилчиги 12 јылдаҥ турат. Кижиниҥ јӱрӱминдеги кажы ла он экинчи јыл «Оныҥ јылы» деп адалат. Кижи јылында бойын чеберлеп јӱрер учурлу. Бала чыдап, эр кемине – 24 јашка јеткенде,
ол чыккан кӱнин экинчи катап темдектеп, јӱрӱминиҥ экинчи эбирилчигин ӧдӧт. Ӱчинчизин – 36 јаштуда, тӧртинчизин 48 јаштуда ӧдӧт. Кижи омок - седеҥ јӱрӱп, јӱрӱминиҥ бежинчи эбирилчигин 60 јаштуда ӧдӧт. Бу 5 эбирилчикти – 60 јылды ӧбӧкӧлӧрис «ӱйелик» дежетен. («Ӱйе» – орустап «поколение»). Јӱрӱминиҥ алтынчы эбирилчигин ӧткӧн 72 јашту тоомјылу ӧрӧкӧндӧрди «Јаан ӱйениҥ улузы» деп байлап айдадыс. Кижиниҥ јӱрӱми ондо эбирилчиктеҥ турар аргалу. Ол – 120 јаш. Алтай улустыҥ ортозында 120 јаш јажагандар кӧп болгон. Бу 120 јылды ӧбӧкӧлӧрис «бир чак» деп айдатан. Ӧйдиҥ эбирилчиктери Алтай ӧй тоолош 10 бӧлӱктеҥ (эбирилчиктеҥ) турат. Кажы ла бӧлӱк (эбирилчик) 12 јылдаҥ турган болзо, ол – 120 јыл – 1 чак. Кезик калыктардыҥ бир чагында 100 јыл болзо, бистиҥ бир чагыста 120 јыл. Оноҥ 5 чак – 5 эбирилчик биригет. Ол – 600 јыл. Оны алтай улус «солоон» деп адаган. Бу сӧсти јартаар арга јок, ол бистиҥ тилде ундылып калган. Анаҥ арыгы ӧй 3 солоонго биригип, 1800 јыл бӱдӱрет. Оны «ӱргӱлји» деп айдадыс, орустап – «вечность», «эра». 69 ӧйдиҥ мынаҥ јаан кемјӱзи «јебрен» (древность) деп адалат, ол – 3600 јыл. Анаҥ арыгы ӧйди тоолобой, «кумран» деп айтканыс. Ол јарты јок ӧйгӧ келижет. Бистиҥ калык кижиниҥ толо јаштарын бултаарта айдып, учурын јартаган.Олорды ајаруга алза, кижи јӱрӱминиҥ кажы ла ӧйинде кандый болоры јап-јарт кӧрӱне берет. Темдектезе:
Он – ийт
Јирме – тийиҥ
Одус – бӧрӱ
Тӧртӧн – тӧӧ
Бежен – белек
Алтан – тайак
Јетен – кӧжӱӱш (кӧжӱӱр)
Сегизен – булгууш
Тогузон – сокы
Јӱс – јымыртка
Литература:
Айланайын, Алтайым. / сост. Н. А. Тепукова; ред. К. Э. Тепуков. - Горно- Алтайск: тип., 2014.