Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора»

Jайгы ӧткӱш (солнцестояние)кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде башталып, 14 кӱнге улалар. Бу 14 кӱнниҥ тӱжи jылдыҥ эҥ узун тӱштери болор. Jебрен астрономияныҥ jартаганыла, бу ӧйдӧ Кӱн Лев деп бызырайган jылдыстарды ӧдӧт. алтай калык jайгы ӧткӱште, айдыҥ jаҥызында эмезе толунында, Jажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлин ӧткӱрет. Мӱргӱӱл Алтайдыҥ Ээзине ле тайга-таштыҥ, аржан-кутуктардыҥ ээлерине учурлалат. Не дезе, аржан суулар быжып, эм-том тыны кирип јат. Мӱргӱӱл тушта Алтайдыҥ Ээзине ак ат ыйыкталат. ЭреЧуйдыҥ улузы «такылат» деп айдар. Такыган малга ак јаламанаҥ буулайла, ӱрӱстейле, малга кожуп ийер. Оны согорго до, минерге де, ӧлтӱрерге де јарабас.Ол бойыныҥ ӧлӱмиле ӧлӧр. Кеп куучынла болзо, бу айда Мечин jылдыс теҥеринеҥ тӱжӱп серӱӱнденерге, карасуга кире берер.

 Эбире Алтай чечектеер,

 Элбиреп кайыҥ шылыраар,

Эдил кӱӱк серибей,

Эртен-эҥир кожоҥдоор.

 Јараш јайга уткуулыс –

Јажыл бӱрдиҥ байрамы.

 Алтай кӧдӱрген мӱргӱӱлис –

Алкыш-быйанду сурагыс.

Ак малыс тойынар,

Арка-белис амыраар.

 Кӱптерге чеген толор,

Аарчы-курут кӧп болор. (К. Тепуков)

Кичӱ изӱ ай – ӧлӧҥ чыгатан, јаанайтан, мал-аш кӧккӧ тойынатан ӧй. Ӧлӧҥниҥ узундаганын темдектеп, алтайлар мынайда айдатан: «Ӧлӧҥ аттыҥ кӧзин сайып ийди». Анайда ок јанып келген кеткин куштардыҥ азатпайлары чыдап баштайт. Бу айда, ончо аҥдардыҥ учында, какай тӧрӧп јат.

 Јаан изӱ айда аштыҥ мажагыныҥ саганагы када берер. Бу айдыҥ 15-чи кӱнинеҥ ала кӱӱктиҥ ӱни угулбай барганда, јаан улус айдыжатан: «Аш быжып, кылганы кӱӱктиҥ кеjирин кадап ийди. Эмди ол jылу jерлер jаар учар». Айдарда, кеткиндердеҥ эҥ озо тӱштӱк јаар кӱӱк баратан эмтир.

 Торко јайдыҥ экинчи айын јаандарыс мынайда аҥылаган: «Јаан изӱ ай – ол кӱнниҥ эҥ ле узуны, тӱнниҥ сыраҥай кысказы, изӱниҥ эҥ ле изӱзи». Бу айда мал тойынып, семирип јат, ӧлӧҥчӧп быжат. Эм ӧлӧҥдӧрдиҥ тузалу јулугы кӧптӧйт, чечектердиҥ јараш јыды Алтайыстыҥ ичиле јайылат. Оныҥ да учун ада-энелер балдарыныҥ той-јыргалын јаан изӱ айда ӧткӱретен. Бу айда эпши улус кышка тон-ӧдӱк кӧктӧп-јамап, кийис базатан учун, јаан изӱ айды эмеен ай дежетен.

 Јайдыҥ јылу кӱндери…

 Јорыктаарыҥ ӱзеери.

 Јаан боочылар ажарыҥ,

 Јаан суулар кечериҥ.

 Токтой тӱжӱп боочыга,

 Айса болзын кечӱге

Кыйра буула кайыҥга,

Алкыш сура јолыҥа.

 Тайга-ташта сен јӱрзеҥ,

Тал-табыш чыгарба

Аҥга-кушка туштазаҥ,

 Адарым деп умзанба! (К. Тепуков)

 Ӧбӧкӧлӧрис jайдыҥ куран айын «кӱски куран ай» деп адайтан. «Бу айда куран от чачат» деген сӧс бар. (От – тазыл дегени). Куулгазынду тын, ийде-кӱч беретен от-ӧлӧҥниҥ (экинчи ады аҥ тазыл, орустап маралий корень) тазылын казып jийле, куран маҥтап, ӧскӧ курандардыҥ керекшиндерин (тижилерин) блаажарга, ӱӱрге кожуларга белетенет. Оныҥ белетенижи мындый: илjи балкашка кирип, бастыра бойын ыймаар. Оноҥ балкаштаҥ чыгала, кургадынар. Балкаш оныҥ терезине jырс эде кургап калар. Ол – куранныҥ куйагы. Эмди ол согужарга-сӱзӱжерге белен.

Jайгы куран ай – кӱкӱрт-јалкынду ай. Јалкын јалтылдап, аш, кат быжырып јат. Бу ӧйдӧ элик ӱӱрге кожулып маҥтайт. Оныҥ да учун айдыҥ ады – куран. Ӧлӧҥ быжып, тын алынып, јулугы сабына кадып, витаминдер алынат. Кӱн кыскарат. Јерге кыру тӱжӱп, кыштыҥ тыныжы билдире берер. Је андый да болзо, улус мал-ажына ӧлӧҥ белетеер кидим ӧй.

Литература:

Айланайын, Алтайым. / сост. Н. А. Тепукова; ред. К. Э. Тепуков. - Горно- Алтайск: тип., 2014. С.58-61