Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора»

Кӱндӱлӱ кычыраачылар!

«Јыл бажы чыкты, Јылан бажы сойылды, Эски јылыс чыкты, Јаҥы јылыс кирди». Слерди келип jаткан Чага байрамла –

јаҥы кирген Бар јылла уткып турус.

Бек су-кадык, тӱгенбес ырыс, јаан једимдер кӱӱнзейдис.

Чага байрамныҥ чӱм-jаҥдары

Чага байрам – јебреннеҥ бери јаҥдалып келген байрам. Бујаҥыс та алтайлардыҥ байрамы эмес, анайда ок ол текши Азияныҥ, ончо кӱнчыгыш калыктардыҥ байрамы. Чага байрамныҥ чӱм-јаҥдары алтай калыктыҥ јӱрӱмин, кӱӱн-санаазын, неге бӱдӱп, нении јаҥдап келгенин јартайт. Алтайлар бу байрамы ажыра айландыра телекейге ачык кӱӱнин, ак санаазын, ару амадузын кӧргӱзет. Оныҥ учун байрамыныҥ ады да Чага («чаган», «цаган» – «ак» дегени).  Чага байрам ак чачылганаҥ, ару саҥнаҥ башталат. Саҥ салары» дегени не? Саҥсалары – ол мӱргӱӱл ӧткӱрери. Саҥды јурттаҥ туура, эмеш бийик, тепсеҥ јерге салар. Саҥды канайда белетеп јат? Тал агашты обоолой чоголо, ӱстине јалбак таш салар. Ӧй келзе, ого ӱс-јуу, арчын бурладар, курсак салар. Мыныҥ ончозын саҥ деп айдар. Обооныҥ – саҥныҥ кӱнчыгыш јанына эки јаан тал кондырар. Јаламаларды (кыйраларды) озолодо белетеп алар. Оны мынайда белетеер: тирӱ койдыҥ тӱгинеҥ каткан тӧрт јипке одус алты ак јаламаны ӧткӱрип алар. (Кажы ла јипте тогус јаламанаҥ болор). Саҥ салардаҥ арай озо оны бу эки талга буулап салар. Тӧрт јиптеги јаламалар телекейдиҥ тӧрт талазына учурлалып јат. Кӱн кырдаҥ ӧксӧп кӧрӱнипле келзе, алкышчы кижи саҥга оттыҥ чогынсалып, ӱс-јуу, арчын бурладар. Сӱттеҥ белетеген аш-курсак (быштак, эјигей, аарчы, сарју) ла талкан салар. Озо баштап кажы ла талага (олор тӧрт) тогус катаптаҥ сӱт чачып, саҥды эбирип, мӱргӱп, алкап келер. Экинчизинде мынайда ла талканду, сарјулу, сӱттӱ чай чачып, ойтоло саҥды эбирип, мӱргӱп алканар. Калганчызында сӱттиҥ аракызын тӧрт талага чачып, катап ла саҥды эбирип, јаҥырып јаткан јылды алкап, Кӱнге, Алтайына мӱргӱп, Алтайдыҥ Ээзине алкыш айдып, албатызына, айыл-јуртына, ак малына кежик-быйан сурап, јаҥы јылда коромјы, комыдал јок јӱрӱм, ырыс болзын деер. Јуулган улус ончозы мӱргӱп, саҥды эбирер, алканар. Кем кайда jаткан, андагы байлу ыйыкты, тууны, боочыны адап, алкыш-быйан сураар.

Саҥ салган обооныҥ кӱнчыгыш јанына, јалама бууланган јанына, бир де кижи турбас јаҥду. Бу јаны ачык болор учурлу. Нениҥ учун дезе, качан саҥды салып, ак сӱтти ӱрӱстеп, Алтайдыҥ Ээзин кычырып баштаганда, ол јерге Алтай Ээзи тӱжер учурлу. Айдарда, Алтайдыҥ Ээзи кӱнчыгыш јанына тӱжӱп, аш-курсактаҥ амзап, албатыныҥ кӱндӱӱ-быйанын кӧрӱп, алкыжын угуп, сыйын алатан јаҥду. Алтайдын ээзинин сыйы не? Сыйды ажындыра белетеп алар. Оныҥ ады–балын. Балынды јазаар кижи база ажындыра кӧстӧлип јат. Ол кижи кулурдаҥ ӱч мыйгак, ӱч эликле ӱч сыгын тудуп алар. Саҥ саларына келген кижи алтай кеп-кийимин јараштыра кийип, колында обоого буулайтан јаламалу, саҥга салатан аш-курсакту келер. Экелген курсагын отко салып, јаламазын буулап, бойында алканып, айыл-јуртына, акту бойына, алган-барган эжине, бала-барказына, ак малына быйан сураар. Айдарда, бу кӱнде улус бойлоры артыш-арчынла аластанып арутанат, «јаманынаҥ» айрылат. Эҥ учында јуулган улус саҥды ӱч катап эбирип, мӱргӱп, саҥ салары деген чӱм-јаҥды тӱгезет. Канайда мӱргӱӱр? Кӱнчыгыш jаар баштана отурала, оҥ тизеге чӧмчӧйӧ тӱжӱп, эки алаканын маҥдайына, тумчугына, ээгине, тӧжине тийдирип, чаканактарыла, алакандарыныҥ кырыла jерге тийип, ӱч катап jайыкка, оноҥ От-Энеге бажырар, алканар. Јаҥы јылдыҥ баштапкы кӱнинде кажы ла кижи кырдаҥ јыҥылаар учурлу. Кырдаҥ јыҥылап тӱшкени – јаҥы јылга алтаганы болор. Бу кӱнде кажы ла кижи јолыккан кижиле кол тудуп эзендежип, «Јылдаҥ ӧҥ (ӧҥжӱк) чыктаар ба?» деп суражып, канча јашту болгонын, кажы јылда чыкканын угужар. Јаҥы јылдыҥ байрамы кӱн ончо айылдарда – байрам. Ӱӱче бузуп, сарју сайып, кӧчӧ кайнадып, улус бой-бойын айылдарына кычырыжып, јаан ырыс кӱӱнзежер.

Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора» Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора» Тематическая рубрика «Миры алтайского фольклора»