Тематическая рубрика «Тилдиҥ байлыгы» = «Богатство языка» знакомит читателей с книгой известного алтайского ученого-фольклориста Клары Ергековны Укачиной «Алтай той» (Алтайская свадьба).
Укачина, К.Е. Алтай той = Алтайская свадьба / К. Е. Укачина ; М-во образования и науки РА, Бюджетное науч. учреждение РА "Науч.-исследовательский ин-т алтаистики им. С. С. Суразакова". - Горно-Алтайск : [б. и.], 2012. - 192 с.
В книге описаны все этапы проведения алтайской свадьбы (предсвадебные моменты, сватовство, свадьба, послесвадебные обряды), отражены диалектно-языковые особенности свадебного этикета в зависимости от локально-географических условий и обстоятельств проживания носителей свадебной обрядности. Книга содержит полевые материалы, которые были зафиксированы во время экспедиционных работ (1973-2011 гг.), дневниковые записи автора, снабжена многочисленными комментариями. Работа написана на алтайском языке для практического использования при проведении свадебных обрядов.
АЛТАЙ ТОЙ
Той – биле тӧзӧгӧниниҥ учурлу байрамы, аҥылу темдеги. Оныҥ учун бу бичик алтай калыгыстыҥ эрјине кептӱ, кут туткан, келин јӧӧгӧн алтай тойына учурлалган. Мында канча јылдардыҥ туркунына (1973-2011 јј.) ойгор кӧгӱстӱ, ойлу јаандарыстыҥ айтканын јанчыкка салып, алтай тойыстыҥ ӧдӧтӧн ээжилери, сӱрлӱ ле аҥылу кожоҥдоры, јаштарды корыйтан јаркынду башпаады-алкыштары ајарылу салылган. Бӱгӱнги кӱнде балдарыныҥ тойын аайлу-башту ӧткӱрерге, оныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥына тайанарга тургандарга бу бичик јаан туза-болужын јетирер.
Слердиҥ алдыгарда «Алтай тойго» учурлалган бичик. Мында алтай калыгыстыҥ јӱрӱминиҥ узун јолында айыл-јурт тудуп, биле тӧзӧри керегинде алтай тилле бичилген.
Чӱмдемелдерди јууп, ылгап, кире сӧзин бичип, бичикти тургускан: Укачина К.Е. – филология билимниҥ кандидады. Јурукчылар: Дыков С.В., Укачин А.Б.
Айдарда, тойго учурлалган бу бичик баштапкызында - шиҥжӱлик бӧлӱктеҥ турат. Мында тойдыҥ чӱм-јаҥдарыныҥ ӱзӱлбей ээчий-деечий баратан, ӧткӱрилетен аайы: той алдында айалгалар, кӧрӱш, сӧстӧш, кудалаш, тойдыҥ бойы, той ӧткӧн кийниндеги чӱм-јаҥдар.
Бичиктиҥ экинчи бӧлигинде тойго, оныҥ чӱм-јаҥдарына учурлалган тексттер белетелген. Мыныҥ јарамактузы незинде дезе – мында тойдыҥ байлык алкыш-башпаадылары, ӱредӱ сӧстӧри, јӱзӱн-јӱӱр кожоҥдоры. Бичиктиҥ бу ла экинчи бӧлигинде тойло колбулу алтын-мӧҥӱн сӧстӧрине јарамыкту јартамал сӧзлик тургузылган.
Тойло колбулу алтын-мӧҥӱн сӧстӧр:
Акар тон – 3-4 јашту кураанныҥ терезинеҥ эткен тон.
Аластап – арчынла арутаганы.
Алкы – тӧрӧгӧн-туугандардыҥ јууп, алкап берген јӧӧжӧзи.
Аргымак – атту-чуулу мал, эрјине мал.
Аркыт – чеген ачыдар тере кӱп.
Байлу – ак, ару, тийбейтен, баспайтан.
Байтал баш – эки јашту малдыҥ бажы, тойдыҥ экинчи кӱни.
Башпаады – јаҥы биле тӧзӧгӧндӧргӧ јӱректеҥ чыгарып, јӱлӱннеҥ тӱжӱрип айткан от-јалбыштый алкыш.
Баркы – таайыныҥ јендерине берген сый.
Белек – кыстыҥ да, уулдыҥ да тойдоҥ озо беришкен сыйлары.
Јайык – тӧрдиҥ кудайы.
Јебечеҥ, јебетен – тон, чегедек, курчабай кийетен ӱй кижиниҥ кеби.
Јодо – тойдо эҥ учурлу кӱндӱлеш.
Калдакту тажуур – јӧп тужунда кыстыҥ ада-энезине оозында кыйралу тажуур турар.
Кайырчак – баш кайырчак деп кыстыҥ јӧӧжӧзин салганын айдадыс. Ол айылга киретен баланыҥ кежик-ырызы. Киндӱ-јурт – бала-баркалу, јӧӧжӧлӱ болтонныҥ темдеги.
Кайындаш – келин уулдыҥ адазын, ага-карындаштарын байлаган јаҥ.
Качырып апарганы – уурдап алганы. Озогы качырыш, озогы тойлош.
Кејеге – кыс баланыҥ темдеги.
Келинниҥ чайы – тойдыҥ учы јаар келин чай азып, келгендерди кӱндӱлегени.
Кӧжӧгӧ – јаҥы келинди корыганы, онойдо ок јаҥы айыл туткандардыҥ коручыл кудайы.
Куйка топчы – чегедектиҥ ӧмӱрин јарандыратан эмеш јаан болчок кытат кызыл топчы.
Кудалаш – кыс сӧстӧгӧн јаҥ.
Кур – тойдо тӧрӧгӧндӧрди тоогон темдектиҥ бирӱзи.
Мандык – кытат торко.
Озочыл – баланыҥ энезине сӧс-табыш јетирип келген улус.
Отык – той ойинде таайлары от чагатан эдим.
Очок – јаны айыл тӧзӧгӧн, отко очок тургусканы, эки јӱректиҥ бириккен оды, очогы.
Ӧӧбӧй – кабайды, баланы байлап, айтканы.
Саймыкпас – чачактыҥ торко учуктары бой-бойыла колболышпас, бирикпес дегени.
Солоонду – јалтыраган, мызылдаган кеберлӱ, айдый тегерик чырайлу, эки јаагы (качары) кып-кызыл кыс.
Сӧстӧш – кысты уулга сӧстӧгӧни, сӧскӧ кийдиргени.
Суурум – тойдыҥ башталганы, ырызы. Тойдо салган бастыра аш-курсакту тактаны ба, кебисти бе, столды ба айдар. «Суруум салар ӧй једе берт» - дежер.
Табыш – кыстыҥ эне-адазына јетирген сӧс: «Кызыгарды качырып апарды» деп.
Тана топчы – тулуҥга јаба ӧрӧтӧн тегерик, јалбак, ак ӧҥдӱ топчы. Бу ай ла кӱнниҥ темдеги.
Той – байрам, кӱндӱӱ-кӱрее, ойын-јыргал, айылду болгоныныҥ темдеги.
Темдеп – бир эмештеҥ аракыны тойго јууганы.
Торко-мандык – кыска беретен јӧӧжӧ.
Тӧжӧк – кыстыҥ орыны-тӧжӧги.
Тӧр – айылдыҥ тӧри. Јайык, баш кайырчак туратан байлу јер.
Тулуҥ – кыстыҥ чачын эки јара тарап, тулуҥ эдип ӧргӧни. Келин болгоныныҥ темдеги.
Ӱрӱс – јаҥы айылдыҥ одына (сарју эмезе ӱс урганы). Ол айылду болгон балдардыҥ ырызы.
Чакы – јерге кийдире кадап койгон, эрјине буулайтан аҥылу јазалду агаш.
Чегедек – ӱй кижиниҥ кеби. Келин болуп калганыныҥ темдеги.
Чӧмчӧйип – кудалаганда, ак та ашты, ачу да ашты чӧмчӧйӧ отурып, чӧӧчӧй беретени.
Шаалта – кыстыҥ эне-адазына белкенчекле јаба экелетен јакылта сый.
Энчи – јаҥы айылду болгондорго эне-адазы эки јанынаҥ мал бергени (јылкы малдаҥ койдоҥ).
Тузаланган литература:
Укачина, К.Е. Алтай той = Алтайская свадьба / К. Е. Укачина ; М-во образования и науки РА, Бюджетное науч. учреждение РА "Науч.-исследовательский ин-т алтаистики им. С. С. Суразакова". - Горно-Алтайск : [б. и.], 2012. - 192 с. - 516 экз.
