Печать
«Кызалаҥду јылдар» И.В. Шодоевтыҥ чӱмдемели

И.В. Шодоевтыҥ «Кызалаҥду јылдар» деп чӱмдемели алтай литературада аҥылу јерде турат. XVIII чакта Кан ичинде болгон тӱӱкилик керектерле таныштырат.

Кан-Оозы аймак чике ле Ортозында, Алтайдыҥ Тӱндӱк-Кӱнбадыш јанында турат, оныҥ тыш кыйузы Кӱнчыгыш Казахстанла ӧдӧт, онойдо ок, бу аймак ич јанынаҥ – Алтайский крайдыҥ Чарыш ла Солонешенский аймактарыла, Алтай республиканыҥ Шебалино, Оҥдой ло Кӧксуу аймактардыҥ ажу-боочыларыла биригет. Бу аймакта Канныҥ, Кырлыктыҥ, Экинурдыҥ чӧл јерлери айландыра кырларла бӧктӧлгӧн, јуу-чак ӧйинде, кызалаҥду јылдарда алтай калык мында јажынган.

XVIII чактыҥ ортозында кӱнчыгыш Сибирьдиҥ гран кыйузында, бӱгӱнги Кан-Оозы аймактыҥ јерлеринде, Цинский Кыдат ла кӧчӱп јӱрген Джунгар ханствоныҥ ортозында кӱч политикалык айалга тӧзӧлгӧн. Эки империяныҥ ортозында канду јуу башталган. Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизинде кыдат-джунгар јуу эҥ ле ӧҥзӱре ле кӱч сурактардыҥ бирӱзи.

Иван Васильевич Шодоев (1967 ј.)«Кызалаҥду јылдар» деп романында бу јууны, калыктыҥ јери учун тынын кысканбай тартышканын кӧргӱскен.

И.В. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп чӱмдемели беш катап кепке базылган: 1967, 1973, 1984, 1999, 2019 јј. Орус тилге бу тӱӱкилик роман эмдиги јетире кӧчӱрилбеген.

Канныҥ чӧлинде, бӱткӱлинче Кан-Оозы аймакты айландыра кырларда, ӧткӧн канду јуу керегинде кеп куучындар јаан јашту каргандардыҥ, ӧрӧкӧндӧрдиҥ санаазында эмдиги јетире арткан. Чарас сууныҥ сол колы тегиндӱ эмес Кан деп адалган, оноҥ улам Канныҥ чӧли.

И.В. Шодоев (1914-2006 гг.) – Кан-Оозы јуртта чыккан, Ада Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан, 1957 јылдаҥ бери СССР-диҥ журналисттериниҥ турчызы, 1969 јылдаҥ бери СССР-диҥ бичиичилериниҥ турчызы, 2004 јылдаҥ Алтай Республиканыҥ калыгыныҥ бичиичизи.

Бичиичи тӧрӧл аймагыныҥ айландыра ӧзӧктӧрин јакшы билетен, оныҥ учун текстте бӱгӱнги кӱнге јетире бар суулардыҥ, јерлердиҥ аттарын јарт тузаланган: «Јӱс тыт», «Монголдор сӧӧги», «Јайлу бажы», «Кан Суузы» ла о.ӧ.

Кан-Оозы аймактыҥ кырларында озогыда коруланган јерлер бар, куй-таштар ичинеҥ ӧдӧтӧн ӧткӱш јолдорлу. Айландыра кырлар чӱмдемелде бу тӱӱкилик айалгала колбулу: Темир-Тайга, Ыргайлу, Топчыган, Шибее-Кодьокыр ла о.ӧ.

Айдарда, И.В. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду јылдар» деп романы тӱӱкиликте чын ла болгон керектерле колбулу. Мӧндӱр Соккондо бу чӱмдемелге учурлаган Бичиктиҥ музейи ачылган. Бу музей балдарга кичӱ тӧролиниҥ тӱӱкизин, оос тилдиҥ байлыгын, этнографиязын элбеде, тереҥжиде ӱренерге јаан болужын јетирет.

Категория: Новости
3102