Печать
Кош-Агаш аймакка 220 jаш. (1801-2021jj.)

Кош-Агаш Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк аймагы, ол Алтай республиканыҥ Оҥдой, Улаган, Кӧксуу-Оозы аймактарыла гран-кыйулажат. Онойдо ок, Кош-Агаш аймактыҥ бел-ажулары тыш ороондорло колболу: Тыва, Казахстан, Калка ла Кыдаттыҥ јерлериле. Аймактыҥ јерлерин, ар-бӱткенниҥ айалгазын, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмин Јакалай тӱндӱк ле Ыраак кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген.

Бистиҥ билерисле, Ойрот Автоном область 1922 јылда тӧзӧлгӧн. Ондо озо ло баштап 20 волость болгон, кийнинде волостьтордыҥ тоозын астадала, олорды аймактар эткен. Ол тоодо Кош-Агаш аймак, 1962–1963 јј. аймак јурттардыҥ тоозын (6-га јетире) астадала, олорды райондор деп солыган. Кош-Агаш аймактыҥ тургун јаткан телеҥит калыгы Алтай Республиканыҥ «ас тоолу калык» деп статус алган. Эмди олор Чуй ичинде алтайларла, казактарла, орустарла кожо нак јуртайт. Башка-башка тилдӱ, угы-тӧзи аҥылу, јаҥдаган јаҥы башка (христиан, ак јаҥ, ислам ла быркан јаҥду) улус бу аймакта јеезеленген. Эре-Чуйдыҥ эл-јоны озодоҥ бери јаҥдаган чӱм-јаҥын, кеп-кийимин, тилин ычкынбаган. Эптӱ-јӧптӱ, нак јадып, Чуй ичиниҥ эл- јоны бой-бойынаҥ керектӱ ле тузалу јазалдарды алдынаҥ бери кӧрӱжип эдедилер. Темдектезе: кийис, тӱк эдимдер, курсак-тамак, кеп-кийим ле о.ӧ. Кӱр-кӧкси тереҥ калык ӱйенеҥ ӱйеге сӱрекей байлык оос чӱмдемелин ле тӱӱкилик соојындарын чебер јууп, корып, јаш ӱйеге оноҥ ары улалзын деп, айдып берет.текши јондык байрамдары (Чага байрам ла Наурыз) ла биледе ӧткӱрилип турган чӱм јаҥла колболу той-јыргалдар (кичинек балала колбулу, јииттер бириккениле о.ӧ.), маргаандар ла ойындар ӧткӱрилет. Телеҥит тургун калык јебреннеҥ бери мал азырап, ӧлӧҥ ӧскӧн одорлорго јазу (јаскы одор), јайлу, кӱзӱ (кӱски), кышту јерлерине барып, элбек чӧлдӧ малын одорлодып јуртайт.Эл-јон таҥынаҥ ээлемдерлӱ, крестьян-фермерлер эмдиги ӧйдӧ кӧптӧп, ак малын азырайт.

Тӱӱкиликте Кош-Агаш jурт 1801 јылда тӧзӧлгӧн. Кош-Агаш деп сӧс «кӧжӧӧ агаш, коштогон агаш, коштой агаш» деп сӧсколбулардаҥ таркаган, орус тилдеҥ кочӱргенде –«пара деревьев». Бу сӧстиҥ топоним учуры керегинде, jердиҥ ады нениҥ учун анайда адалганы керегинде кӧп куучындар jӱрет. Темдектезе, јарлу билимчи О.Т. Молчанова бойыныҥ «Топономический словарь Горного Алтая» деп сӧзлигинде мынайда jартайт : «Кош-Агаш (агаш- дерево,лес,подлесок) пара деревьев. Это место получило свое название Кош-Агаш от двух единственных отделенных больших деревьев, находящихся вблизи селения». Jарлу совет бичиичи А.Л. Коптелов бу сӧсти казах тилдеҥ – « прощай дерево» деп jартаганын кӧп улус чын деп бодогылайт. Jе онызы jастыра – деп, тил шиҥжӱӱчи К. А. Бидинов бойыныҥ «Кӧжӧ Агаш дегени не?» деп јартамал иш бичийт. Тӱӱкиге тайанып, шиҥжӱӱчи бу сӧс озо калыкта болгонын темдектейт: «Кош-Агаш деп атту jурт Чуйга казах улус кӧчӱп келгелекте болгонын, аjаруга алзабыс, бу шӱӱлтениҥ jастыра болгонында алаҥзу jок».

1864 j. баштапкы алтай бичиичи М.В.Чевалков Том јериниҥ чыгартулу кижизиле, губернаторыла кожо Чуй јерине келип, телеҥиттерди Россияга кийдирер керегинде бичикке кол салдырып, jорыктаганын бойыныҥ «Ундулбас кереес» бичигинде айдат. Оныҥ јартаганыла, «Кӧжӧӧ-Агаш» деп топоним су-телеҥит тилде база «Кожоо-Агаш» деп айдылат. Айдарда , «Кӧжӧӧ агыш» – «лесная завеса»деп кӧчӱрилет. Озодо, телеҥит калыктыҥ кеп-куучындарында, Кош-Агаш jурттыҥ турган jери кажы ла jанынаҥ кӧрзӧҥ, кӧрӱнбес туйук агашту jер болгон. Онойдо, бу jерди Чуйдыҥ суузы ла Чаган-Бургузы сууларды jараттай ӧскӧн агаштар бӧктӧгӧн. Кош-Агаш jурт бу эки сууныҥ бириккенинде тӧзӧлгӧн. Бу jер чын ла эки јанынаҥ туй агашка бӱркеткени керегинде XIX чакта Чуйла jорыктаган билимчилер Ядринцев, Радлов ло оноҥ до ӧскӧлӧри бичиген.

Кош- Агаш јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлинде јайылган: улу чӧрчӧккӧ кирген Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ, Кӧкӧрӱниҥ, Ирбистӱниҥ ыйык сындарына курчаткан. Јуртты айландыра кӧп тоолу кӧлдӧр балыгыла бай.

Категория: Новости
2151