Ак-Чолушпа Алтайым» јарлу ӱлгерчи Сурайа Сартакованыҥ эҥ сӱрлӱ, текшилей јонго эҥ тузалу бичиктериниҥ бирӱзи.
Тӧрӧл ӧзӧк-кобызыныҥ, јурттыныҥ, билезиниҥ јебреннеҥ ала бу ӧйгӧ јетире тӱӱкизин јууп бичиир кӱӱндӱ бастыра улуска јозок алгадый тем.
Јиит ӱйени ӧткӧн ӧбӧкӧлӧрдиҥ јаҥжыгулары, алтай эл-калык болгон оморкоду ажыра тазыктырарына эҥ керектӱ бичик.
СӦЗЛИК
Бу јолдыктар эмдӱӱ ӧзӱп јаткан ӱйе, школдыҥ балдарына керектӱ деп бодойзым. Бистиҥ тил сӱрекей бай, ээлгир, чечен. «Мен алтайлап бичик кычыраалбайтан эмейим эмезе алтайлап кычырза јаман» деп тилин баалабаан, јетире оҥдобоон, керексибеен кижи айдар аргалу. Бойыныҥ тилин јакшы билбес учун јетире тузаланып билбези ол, оныҥ учун бажындаа сагыжын чара айдардаҥ болгой белен бичип койгон немени де кычыраалбай, муганып турганы ол туру. Тилин билбес болзо мен мындый калыктыҥ уулы (кызы), нациям мындый, угы-тӧзим мындый деп канай айдар? Ӧскӧ калыктарла чайбыкпай, јаткан јеринеҥ ырада јоруктабай, нее де кыстатпай јӱрген кижи кезикте оҥдобозы да јарт. Је тӱҥей ле энедиҥ сӱдиле кожо эмген сӧстӧрин кижи кайып јертеер? Ол эне-адазынаҥ мойношконыла тӱҥей эмес пе?
Кижи јаан городтордо јӱрзе адыҥ сураза айдып берзен кайкажар: «А бу сениҥ кӧзиҥнеҥ кӧрзӧ орус эмес, адыҥ нениҥ учун орус?» деп. Шак андый туштарда тилиҥ албаты учун ичиҥ ачып, тӧрӧл јериҥниҥ кажы ла тажы да јӱрегиҥе кару ла јуук билдирер. Бойыҥныҥ јоныҥ ортодо јӱрерде керексибеен тилиҥнин кажы ла сӧзи учурлу ла кеен, баалу ла кару билдирер. Бистиҥ ӱйе тескери барган, је бӱӱнӱӱ балдарга кем буудак болуп турган? Јаан улустыҥ куучынын тыҥдап отурзаар бир кажылгак сӧстӧр укпазаар, эрмегинин јымжагы – аҥып јаткан суучактый. Бойоор до бодозоор, јокту тилле атту-чуулу «Алтай баатырларды» кайп чӱмдеер? Чечен сӧстӧр кайда? Кеп сӧстӧр, укаа сӧстӧр, чӧрчӧктӧр? Куучындар, легендалар, соојындар?..
Је кӧрзӧӧр дӧ, тыҥдазаар да? Бир ле ӧҥди канча јӱзӱн айдып јат? Карады – тас кара, јынтыс кар, кӧӧ кара, кара саҥзар деер. Ай-кара таш деп јаан кара ташты айдар. Чокум јеерен, чокум ак, кан јеерен, сары корон, кан кызыл, чодоҥ чоокыр, јеерен ала, куу, кызылсымак, чаҥкай, кӧпӧӧш, кӧк јажаҥ…
Кижи болзо – кийик, ойок деер, аҥ болзо јерлик, ийнек болзо кейик, ат болзо – эмдик,
Јылдыстар – чыдырт эткен, ӧчӧмик, курч.
Эҥир - јарык эҥир, бозом эҥир, кызыл эҥир, эҥир карашкызы.
Эртен тура – таҥ эртен, ач эртен, ач таҥ, сары таҥ, таҥары јуук, таҥ карашкызы.
Тӱш болзо – тӱштеҥ кедери, тӱштиҥ кийнинде, јал тӱш, кӧкӧ тӱш.
Тӱн – тас кара тӱн, казан кӧӧзиндий тӱн, сӱттий айдыҥ тӱн.
Јал тӱш, јал мӧҥкӱдий бажы, јал јӱреем деер…
Сӱне, сӱнезин, јула, сус… Эркин јулалу ла теен јулалу кижи болор. Эркин јулалу кижиди ылтам неме алып болбос. Тееп јулалу кижидиҥ јӱрӱми чолык неме.
Тили јок неме ачынбас, оны сокпос, оныҥ учун азыраан малын талабас. Малын, оныҥ балазын ак быйан деер. Быйанды сӱре тоолобос, ончолоп, јоктолоп, јӱзӱндеп салар. Тоолоп турза эмезе кӧзи јаман кижи кӧрзӧ малдыҥ балазы чыгымдаар, ӧӧнтӧлӧбӧс. Је ончо улус тӱҥей эмес, малды да айткылаагылап јат ийнек – кӱнзу, оок мал – сееркиш, ат – јажык, сек, ӧлмӧӧдик.
Балазы јетпес чыгала ӧлӱп калган малды кулундаан, ара салган, эндеен деер. Кижи болзо – орып койгон деер. Мал аштаза, јудаза ла кулундайар неме – анчадала эчки ле јылкы мал.
Јаман немедиҥ, кӧрмӧстиҥ ады база башка-башка: алдачы, јелтирмек, ӱзӱт, кӧрмӧс, чаҥыраак, эдӱ. Алдаачы – кижидиҥ сузын апарар, ӱзӱт – «сыйт» этире сыгырып јӱрер неме, ӱзӱт ӱйзек неме, јелтирмек – кижи болуп кубулаалала кижиди куйбуртып апарар неме, чаҥыраак «шайт» этире табыштанып јӱрер неме. Ӱни тӱлкӱдиҥ ӱниндий.
Кӧрмӧс – кӧс кӧрӧр кижее кӧрӱнер, оныҥ оды кӧк, јайаачыдыйы – ак-сары кызыл. Билер кижи кижидиҥ сузын кӧрмӧстӧҥ айраалар. Кижи бойыныҥ сӱнезин кӧрзӧ кыйгыраалтан јаҥду.
Аттыҥ јоругын кандый башка-башка эдип айдып јат? Уксаар да: базыт, јелек, јорго, сыр јелек, су јорго, маҥ, тӧкпӱрек, сайак, кӱбезек, казададып… Ат бойы јожоҥ, тойбыр, чыйрак болор, аттыҥ эки јаны база башка атту – атанар јаны ла камчы јаны… Кӧп кӧп немеди бир канча сӧстиҥ болужыла эптӱ эдип айдар аргалу.
Бийт те сыгар чак јок – бош ло аргазы чыккан, арыган, чинее јок.
Ызый – керик, колы кыска, тудум кижи.
Кӧс јумактап – изин ле кийдирип, чала-была эткен ле атту эдип эткен неме.
Быштак сыгыш – ыйлаш, кара албанла мекелеп ыйлаачы болгоны.
Кош улус - копчы кижи, немени кӧпчидийер, кожуп айдар.
Јердиҥ кулаа јети – кайып та јажырып туруп айтсаҥ тӱҥей ле угулар деени.
Тотос кижи эмес – тенексимес кижи, јетпес.
Куба јалтаҥ – сӱре ле кемнеҥ-кемнеҥ коркуп јӱргени.
Ӱзеҥи тыҥыдып – узак јорукка атанар алдында тӱрген јортор болуп эмеш амзап алатаны.
Уус изидип – маҥзаарбаска, эмем омок тудунарга тил чечилер эдип чӧӧчӧй кӧдӱрип амзап алатаны.
Кӧзи јарыган – кижи бала тапканы. Чындап та, ак-јарыкка балазы туулып, эне кижидиҥ кӧзи јарыкты јаҥыдаҥ кӧргӧндий јалт эткени айдылат.
Бозокой ло болзын – акыр ла болзын, сен ундыганда, мен сананганда деп кекенгени.
Айактай – будымнаҥ јӧмӧй дегени. Айак – бут.
Атанаарган – ол јердеен јӱрерген, ӧлгӧн дегени. Кӧӧркий атанаарды, ӧрӧкӧн атанаарды деп айдып јат.
Теҥери соккон – јалкын тӱшкен дегени. Теҥери соккон таш, аҥыш, мал болор.
Кара јерди иштеп койды – ончо немеди, ишти иштеп салганы.
Темей темде «болуп» – јӱк ле адын ададып, јӱк ле тыны, сомы отурганы.
Кӱлге тӱшкен – сурас бала дегени.
Теҥери клеет – јут-јулакай клеет дегени.
Кош карман эмезе кош карманду – кош карманы бар эмтир – ойношту деени.
Кош колду немее јок по – уурчы.
Кӱни-айы јууктап калтыр – балалу болотон ӧйи јууктап келген.
Колдоҥ чыккан – эдип турган ижин божотконы, эмезе балдары ада-энезиниҥ колынаҥ чыгып таҥынаҥ барганы.
Теҥери кӧзи ачылаарды – кӱн айасканы.
Теҥери тӱби ойылды – кӱн јаманданганы, кар-јааш.
Јылдыстый курч эмтир – теҥери айас болотоны.
Ултаҥ јӱс – уйалбас, уйат билбес, јӱзи ултаҥдый кату.
Эсте-тӱште јок – санаазында да јок, сананбай да отурганы
Тук эдер – эмеш уйуктаалар, тыштанаалар.
Чирт этим, баш болгон – коркооным коркушту.
Јылгыр колду – неме кысканбас, алар берер кижи.
Ач-кӧс – ачап-сыйап, тойынбас, болорзынбас.
Источник:
Сартакова, С.М. Ак-Чолушпа Алтайым = Алтай мой Ак-Чолушпа : тӱӱкилик jуунты
/ С. М. Сартакова. – Горно-Алтайск : Ак Чечек, 1995. – 297 с. – С. 51-54.