Байлу арчын агажыс

Алтайлардыҥ јаҥжыккан ич-кӧрӱмиле болзо, арчын - тирӱ ийделӱ ӧзӱм. Чага байрамныҥ, Јылгайактыҥ, Јажыл ла Сары бӱрдиҥ, кабайда јаш баланы, јаҥы биле тӧзӧгӧндӧрди аластаган, алкаган чӱм-јаҥдарда арчынды эмдиге јетире кӧп јурттарда элбеде тузаланып  турулар. Jакшыны кӧдӱрген, jаманды jайлаткан байлу арчын. Озогы jаандардыҥ куучыныла болзо,арчын тынду, кижиниҥ суузыны. Оны ӱзердеҥ озо, неге  амадап, неге керектеп алып jатканы айдып салар учурлу. Алардаҥ озо сӱт чачар, ол эмезе jалама буулар.

Сӱт чачса, эжерлеп чачар, тӧрт талага баштанып алканып суранар. Алтай –Кудайына, Алтай Ээзине, Jер энеге алканар. Арчынды алза, кӧп албас. Jоон тӧзинеҥ сындырбас, айрызыннаҥ чебер сындырып алар, мистӱ – оостула кеспес, арчынды ӱй кижи ӱспес, эр киндикту ӱзер, тӧӧрӧн-тууганы, jуук кижи божогон болзо, jылы ӧткӧлӧктӧ ӱзерге jарабас. Арчынды аайлу – башту алар, бӱри кӱнчыгышка ууланганын ӱзер. Арчынла аластанганда ол jаманды jайладар, кӱл –когы болзо эм – том, ыжы болзо кижиниҥ  эди – канына  ӧдуп, ору- jоболды jайладат.

Арчынла аластанганда аайы –тӧӧйи бар. Арчынды очоктыҥ, печкениҥ тирӱ одынаҥ кӱйдӱрип турулар. Нениҥ учун дезе, оттыҥ ээзи-ийдези ле агару ӧзӱм јӱк јаба кижини корулаар ла јаман немедеҥ айрыыр аргалу.Арчынды кӱйдӱреле, кижини кӱн аай аластар,бажын айландыра,эки колтыктыҥ алдынаҥ,арказын тӧмӧндӧй.

 Jер телекейде jетен бӱдӱм арчын бар. Алтай jеристе онын бӱдӱми кӧп. Бӱри койу ,чичке болзо ,ол кой -арчын.Бӱри  jоон болзо ол ат- арчын .Кажы ла арчыныҥ jыдыда башка болот. Ару jерлерде öскöн арчын öзӱмниҥ байы jаан. «Арча» дегени тӱрк тилдеҥ орус тилге кöчӱрзе можжевельник. Бу ϳаантайын ϳажыл турар öзӱм. Кара талай jаказында узун арчын база öзöт. Ол Кызыл бичикке кийдирилген. Арчын  кӧбӧк сӧӧктӱ улустыҥ байлу ӧзӱми.

Арчында ϳиилек (шишкоягоды) бар, кöп шикир (сахар) ла эфирный сарϳу бар. Ол сарϳу сабында, ийнелеринде болот. Ол ϳӱзӱн –башка бактерияларды öлтӱрип ϳоголтот. Арчын фитонцид чыгарарыныҥ «чемпионы». 1 га арчын 30 кг фитонцид чыгарат. Грипп оорула оорыза арчынды öртöйлö ϳытаза микробторды ϳоголтот. Суулу баалу чыкса, баалуга кӱлин салат. Арчынла арутанганда айдатан алкыш:

Ак мӧнкӱлӱ тайгадаҥ

Амадап алган ак арчын.

Артап калган сынды

Арутап берзен, ат – арчын.

Корум эдектӱ тайгадаҥ

Керектеп алган кой –арчын.

Коомойды, оору jоболды

Кыйдыра сал, кой – арчын.

Ак jалама буулайла,

Кӧрӱп алган кой – арчын.

Кӧп ӱйелер байлаган

Кокту – томду кой- арчын.

Баш болзын,байлу агажым!

Тузаланган литература:

 1. Природа и культура без границ / Айльдашев А.Д., Алмашев Ч.Д., Ачимова А.А. и др. – Горно-Алтайск: Издательство Полиграфика, 2015.

2. Красная книга Республики Алтай. Растения. Том 1. - Новосибирск, 2007

3.Чуй элиниҥ jаҥжыгулары /Талкыбаева Л.Я.- Горно-Алтайск; АУ РА Литературно – издательский дом «Алтын –Туу»,2021.