М.В. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотеканыҥ ишчилери республика Алтайда јуртаган калыкты Алтай тилдиҥ кӱниле уткып тура, олорго алтай тилин «ат баалу» чеберлеп, бала-барказына тилдиҥ элгирин, эптӱзин јетирип, оноҥ ары ӧскӱрип, быжулап, чыныктап апарзын деп, кӱӱнзеп туру.

Алтай тил С. Сартакованыҥ чӱмдемелдеринде

Бӱгӱнги глобализацияныҥ ӧйинде Американыҥ орооны јер телекейди бойыныҥ аайыла ээленет: экономикада, политикада, тилдиҥ де сурактарында бойыныҥ тӧс ууламјызын адылу јолло апарат. Је глобализацияга удура Россия ла Кыдаттыҥ ороондоры тур чыгып, бирлик ууламјылу иш баштап, једимдӱ ӧткӱрет: канча тӱмен калыктардыҥ культуразын, тилин, кӧгӱс-байлыгын коруп алары јанынаҥ. Россия Федерацияда јаткан албатылардыҥ тӧрӧл тилин јӧмӧӧр программалар чыгып, тилдиҥ ӧзӱмине јарамыкту иштер эдилет: бичиктер, ӱредӱ бичиктер кепке базылат.  

Алтай республикада аймактардыҥ, каланыҥ балдар jӱрер садиктерине, школдорына jӱрген балдар алтай тилин ундып турганы керегинде курч сурак турат. Республикада ӱредӱ аайынча иштегилеп турган кӧп учреждениелер алтай тилдиҥ ӧзӱмине jарамыкту кӧп программаларла тузаланат.

Алдынаҥ бери кӧп бичиичилер, ӱлгерчилер алтай тилине чӱмдемелдерин учурлап, кычыраачыга тилдиҥ тереҥ учурын jетирерге амадаган (Л.В. Кокышев «Алтай тилиме», Ш.П. Шатинов «Карган поэттиҥ санаазы (алтай тил керегинде)», Б.У. Укачин «Орус тил» ле о.ӧ). Олорло коштой ӱлгерчи С.М. Сартакова алтай тилин корулап, оныҥ адаанын алып, 1981 јылда чыккан «Кӱнкаајы» деп ӱлгерлик јуунтыда «Тӧрӧл тилим» ле «Алтай тилим…» деп ӱлгерлер бичийт. Бу ӱлгерлерде алтай кижиниҥ телекейи, ада -ӧбӧкӧлӧрдиҥ энчизи, келер ӱйеге артызатан байлыгы – тили керегинде айдылат. Тӧрӧл тилин чӱмдеечи ак мал азыраган алтай улустыҥ јебреннеҥ келген, эҥ ле бийик баалаган кемјӱӱзиле тӱҥейлейт: «алтынга толыбас ат-баалу», «быжу ийделӱ», кижиниҥ суузаганын кандырар «амтанду суу». Онойдо ок, ӱлгерчи  олицетворение –деп эп-арга тузаланып, качан бирде тилиҥди jеектеп, јылыйтсаҥ, бойыҥ да кунурап јоголорыҥ деп айдат: «оны ажыра алтазаҥ», «ӧзӧк-тыныҥ кодорып салзаҥ», тил «ӧйлӧ кожо кургап кадар», ол тушта кижи «санаазы энделген jалчы бодолду», «сап – тайак jоктый». «Алтай тилим» - деген ӱлгерде чӱмдеечи тӧрӧл тилин романтикалык кӱӱн- тапла кӧргӱзип, оны кожоҥло, јылдысла тӱҥейлейт. Бу ӱлгер кӱӱдеҥ (музыканаҥ) турат, кӱӱ јок ӱлгер – ол жанр јанынаҥ ӱлгер болбос. Тӧрӧл тилиниҥ тӧзӧлгӧзин, байлыгын, аҥылузын чыккан ӧскӧн јериниҥ кайа- тажыла, кайыр учар сууларыла колбоп, аржан суучактаҥ сызылып» чыккан – деп оморкойт.

1995 јылда чыккан «Эрjине» деген јуунтызында "Тилим" деп кыска куучын бар, ол текстте автор алтай тилдиҥ кеенин, ээлгирин метафорический олицетворение, тӱҥдештирӱ - деп эп–аргаларла кӧргӱзет: «Алтай тилимди jокту, куучынданарга эби jок деп айдышкылайт. А мынай айдардаҥ озо бойлоры кандый болгонын сананып кӧрӧт не? Айса болзо, бойлоры jокту?». Мында эки тӧс тема кӧрӱнет: кижиниҥ кылык јаҥы ла тили бой-бойынаҥ камаанду. Ол эмезе мындый тӱҥдештирӱлерле, кеп сӧслӧ тузаланат: "Алтай тилим – чечен тил. «Айткан сӧс – аткан ок» дегендий, бир ле сӧслӧ jыга салар аргазы бар, jылдысла теҥдей кӧдӱрип те чыгар. Чололоп то айт, мактап та айт, аткан октый jаспас. Ээлгир тил. Угуп отурзаҥ, тирӱ тын – ийде урулып тургандый. Кандый койу, кожоҥдый коо, сарындый ӧткӱн, эзиндий jеҥил». Чӱмдеечиниҥ санаазыла алтай тил - «эптӱ тил. Сӧстӧри ажындыра туку качаннаҥ ла белетелип калгандый. Бой-бойына тизилип, эптӱ-эптӱ улалып, браадар. Ээнедий ээлип турар, тыттый бек ле быжу. Мӧштий jымжак, угаштыра айтканы – корбологон артыштый». Бу куучынныҥ кееркедим кемин С. Сартакова метафорический эпитеттерле јарандырат, онойдо ок мында эки јаан тема кӧрӱлет: ол ар-бӱткен ле алтай тилдиҥ бӱдӱми бир ле сӱр-кеберге кийдирилгени. Алтайдыҥ мӧҥкӱ агаштарыла тилин тӱҥейлеп, оныҥ аҥылузын чокымдайт Куучынныҥ тӧзӧлгӧзинде балдар тӧрӧл тилин баалап, тооп jӱрзин деп автор кычырат. Чӱмдемелде геройдыҥ кунукчылду кӱӱн-табы кӧргӱзилген: «Тилин билбес кижи – ӧскӱс. Тилин јеектеген кижи – оноҥ коомой. Ол ӱӱринеҥ астыккан куш. Айдары јок јӧӧжӧзин јылыйткан јокту».

Онойдо ок, С.М. Сартакованыҥ чӱмдемелдериниҥ тилиниҥ аҥылузын, байлыгын, јебреннеҥ бери келген эҥ ле баалу јӧӧжӧзин - тилин келип јаткан ӱйеге артызарга, диалект сӧстӧрди тузаланып, бичимелин јарандырат. Бу ла јуунтыда чӱмдеечи тӧрӧл тили учун кородоп, ачуурканып: «Ӧскӧ тил – ӧскӧ салым» - деп ӱлгер бичийт:

Ӧскӧ тилле былар эптӱ куучындаар

Чек суучак шолырты

Меге берилзе чи андый јайалта,

Је тилим тӱҥей јектелбес эди.

Бойлорын оҥдошкон бу нак биле-

Ончозы јеткил.

Је ачузын, ӧскӱс эмтир

Бу айылда тӧрӧл тил.

Уулду болды удабай олор-

Уйазы улалган.

Је јаҥыс ла бир кижиге

Јоным мениҥ астаган…

Бу ӱлгерде антитеза деп эп-аргала чӱмдеечи тилдиҥ кунурап браатканын чокымдап, бир јанынаҥ материальный јӧӧжӧ кӧптӧгӧниле, албатыныҥ кӧгӱс байлыгы уйадап, кунурап браатканын кӧрӱп, ачурканып ачык айдынат.

2000 јылда С. Сартакованыҥ «Санаалар» - деп ӱлгерлик јуунтызы чыккан, оныҥ кире сӧзин поэтесса бойы бичип, кычыраачыга «Таныжалы» - деп баштанган, оныҥ кийнинде бу чӱмдемел 8 класстыҥ 2014 jылда чыккан алтай литературазында чыккан. Куучын «Jакшы ба, таныш эмес Наjы?». Бу баштану сӧстӧ ӱлгерчи таныш эмес кижиге «наjы» деп баштанып, оксюморон –деп стилистический эп-аргала тузаланып, чӱмдемелге балдарды кайкадып, јилбиркедет. Оноҥ ары автор нениҥ учун мынайда баштанганын јартайт: «Мен сеге, jуук кижиге баштанып турган чылап, баштанадым. Нениҥ учун дезе, jуук кижиге jӱрегиҥди ачарга jеҥил. Бой-бойорды тӱрген оҥдожороор... «Сен мени бойыҥныҥ творчествоҥло таныштыр деп сураган. Jе чырмайып кӧрӧйин. Элдеҥ озо мениҥ адымды Энелик деген темала колбогылайт. Чын, каламды туткан баштапкы кӱннеҥ ала бӱгӱнге jетире, мен бу теманы кыйа ӧтпӧй jадым. Бойымныҥ энеме алып jӱрген быйаным, балдарыма баштанган кӱӱним, ончо энелердиҥ санаа – салымы…». Чӱмдеечи энезиниҥ бийик ле тереҥ философский учурын темдектеп, метафорический эпитеттерле тузаланып, оморкоп айдат: «Экчелип jаткан теҥисле, эбирилип jаткан орчылаҥла, эленчикте Улу jаркынла. Качан да ӧчпӧйтӧн от ло» тӱҥейлегени солун. Бу автордыҥ амадузы бойыныҥ јериниҥ тилин, кӧрӱм-шӱӱлтезин эленчикке артызып, чӱм-јаҥдарын јартап, келер ӧйдиҥ бала-барказы тилиле оморкоп, бӱткӱл телекейде аҥылузын аайлап, билип јӱрзин – деп.

Айдарда, С. Сартакованыҥ чӱмдемелдеринде Чолушман ӧзӧк јериниҥ стихиязы: айландыра курчаган јылым кайаларла учар ла јердеҥ чыккан суулардыҥ стихиязы тил ажыра эненеҥ балага улалып барат.

Сурайа Сартакованыҥ кӧп ӱлгерлери энелик темага учурлалган. Критик Вадим Дементьевтиҥ айтканыла: «бу бир тисме кӧчӱрмелер бир ле ӱлгердиҥ адыла «От. Эне. Очок» деп адалат. Бу ӱч агару оҥдомол, кижиниҥ јер ӱстинде кору куйагы болот».

 ОТ. ОЧОК. ЭНЕМ.

Мен билеримде ле бу ла бойы –

От. Очок. Энем.

Мен јажаганчам ол ло бойы –

От. Очок. Энем.

Ак-јарыкта мен кандый бай!

От! Очок! Энем!

Амырап алар бир кабай –

От, очок, энем.

Кайра бурылар бир тартынча –

От. Очок. Энем.

Таштап јӱреерзем бир ачымчы –

От. Очок. Энем.

Бу ӱч сӧс меге байлу –

От…Очок…Энем…

Бу јӱрӱмде улудаҥ улу –

От. Очок. Энем.

Ӱлгерчиниҥ бойыныҥ айтканыла, јер телекейге туулганынаҥ ла ала оныҥ јанында ла айландыра турган, оны курчаган сӱр кеберлер - от, эне, очок. Бу ла сӧстӧр ӱлгердиҥ тӧзӧгӧзи, кажы ла 4 строканыҥ кийнинде такып айдылган сӧстӧр (рефрен) ӱлгерди курчап кумыган. Такып айдылган сӧстӧр ӱлгердиҥ ритмин, јебреннеҥ келген агару чӱм - јаҥыла, алкыжыла ла чертле тӱҥей. Кажы ла кижиге јуук ла јарт оҥдомолдорды - энезине кару кӱӱнин, ада-энезиниҥ айыл-јурттын, оныҥ јылузын ӱлгерчи мындый семантический тизӱле кӧргӱзет: «бай», «кабай», «амыр»... Бажалыгында «от» деген сӧстиҥ кийнинде точка тургузылган, тилдиҥ ээжизиле точка турбас учурлу. Бу стилистический прием ӱлгерчиниҥ јана баспас кӱӱнин, јӱрӱмде туура салбас ээжизин, јӱрӱмде кыйалта јогынаҥ бӱдӱретен керегин темдектейт. Онойдо ок, алтай албатыныҥ кӧрӱмиле јер-телекейдиҥ бӱткен аайыла (алтыгы, орто, ӱстиги Алтайла) колбузын, точка ол јер-телекейдиҥ бӱткӱл бӱдӱмин керелейт. Бу темдек јаан тыныш алынатан (интонационный) бӱдӱм. Экинчи јанынаҥ, ол јурук, «статика», кыймыгу јок. Ӱлгердиҥ экинчи столбигинде «От, Эне, Очок» кыйгылу темдекле кӧргӱзилген, чӱмдеечиниҥ ак-јарыктыҥ ӱстинде ӧкпӧӧрип, ырызын бадырбас, эмоциональный толо, элкем-телкем ӧйин керелейт, бу ла сӱр-кеберлерди оноҥ ары запятойлор ажыра колбоп, бу оҥдомолдор јӱрӱмде бир ле чийуге ээчий-деечий адалып, бир колбуда болгон ӧйин кӧргӱзет. Ӱчинчи столбикте ойто кажы ла сӱр-кебердиҥ учында точка тургузып, јӱрӱмде кижиниҥ санаазында таныш ла ӱргӱлјик јуруктарды эске алынып, јӧпсингенин керелейт. Тӧртинчи столбикте чӱмдеечи бу ла сӱр-кеберлерди кӧп точкаларла аҥылап, кычыраачыны куучынга, кажы ла кижиниҥ јаштаҥ келген эске алыныштарын, јӱрӱмниҥ јолында сананзын деп кычырат Айдарда, бу берилген ӱлгерде автор айдылган сӱр-кеберлерди тегин эмес, ӧнӧтӧйин, биле тура тӧрт пунктуационный бӱдӱм тузаланып, точкала баштайла, ӱлгердиҥ ортозында, учында тузаланып, ӱлгерди кучуп, алтай албатыныҥ кӧрӱм шӱӱлтезиле колбоп, кӱреелей композицияла бӧқтӧйт. Онойдо ок, бу ла оҥдомолдордыҥ ортозында колбу барын кӧргӱзерге, запятойлорло тузаланып, бир тизӱге тизип јат, кый темдек чӱмдеечиниҥ ич кӧгӱсте бадышпас оморкодузын, толо јӱрӱмин керелейт. Кӧп точкалар деп пунктуационный темдек кычыраачыга баштанып, кижиликтиҥ ӱзӱлбес јолын, энезинеҥ балазына кӧчӧр јӱрумниҥ темдеги, ӱйедеҥ ӱйеге улалып баратан јолы. Бу ла ӱлгерде «јылу» -деп оҥдомол катап - катап айдылып: энениҥ јылузына ар-бӱткенниҥ (оттыҥ, очоктыҥ) јылузы шиҥип, баланыҥ јӱрӱмине кору - куйак болгонын кӧргӱзет; онойдо ок, очокто белетелген аш-курсак ла энезиниҥ аскан казаны ла оныҥ алкыш быйаныла колболып, тыҥыйт.

Айдарда, С. Сартакованыҥ ӱлгеринде кажы ла темдек, кажы ла сӧс тыҥ айдылып, бойыныҥ јеринде турат. Оныҥ јайаандык јолын, литературалык энчизин текши алтай эл-јонныҥ эрјинези –деп, айдарга јараар.Чӱмдеечи кӧгӱс байлыгыла, энезине, элине, от-очогына, балдарына тӧрӧл тилиле айткан алкыш быйаныла, поэзияда тузаланган јӱзӱн башка эп-аргаларыла, чӱмду сӧзиле алтай литератураны байыткан.

Э. Чинина